Аны халаллыгъы ёксюз жюреклени жылытханды

 1930 жылда Османланы Матгерийге бушуу сынаргъа тюшеди. Аны юй бийчеси Асанланы Хасимни къызы Шерифат, замансыз ауушуп, Айшат бла Адырахман  ёксюз къаладыла.  Айшат - экижыллыкъ, Адырахман а - къагъанакъ. Алагъа ынналары холамлы Бёзюланы Нафисат къараргъа кюрешсе да,  къартлыкъ хорлагъан тиширыугъа ол тынч тюйюл эди. Ёксюзлени аталары Матгерий уллу санлы, къарыулу киши эди. Не жумуш чыкъса да, аны ёгюзле жегилген арба бла жиберип тургъандыла. Кёп къыйын жерлеге  окъуна барыргъа  тюшгенди анга ол улоу бла. Иш  кёллюлюгю, жарашыулулугъу бла белгили адам болгъанды.

Къадарны къуралыуу

Сабийлеге ананг къарарыкъды деп, Матгерийни колхоз ишден аз да бош этмегендиле. Аны бла къарындашладан  туугъан Османланы Элиясны жашы Токъмакъны да къатыны ёлюп, Хасауланы Кызыйканы алады. Ол жаш табады, атына да Лейлун атайдыла. Ол а журналист Османланы Хыйсаны атасыды. Лейлун добар жашчыкъ болгъанлай, атасы Токъмакъ дуниядан кетеди. Къарындашлары  Жамбока бла  Тюрклю Лейлунну анасы бла жибермейдиле. Жашчыкъ ата юйюнде къалады, анасы уа Тёбен Чегет элде Герийланы Юсюпге эрге чыгъады. Аны уа эки къызы бла бир жашы бар эдиле. Кызыйка алагъа ана  болуп тохтайды.

Кызыйка къайыны Матгерийни сабийлери ёксюз къалгъанларына жарсыйды. Абадан ёге къызын, Забитханны, акъсагъыракъ болса да, анга эрге береди.

Айшат бла Адырахман жангыдан ана жылыуун сынайдыла. Эки сабий да, жангы аналарына юйренип, энди аны ортагъа салып, алай олтурадыла. Сабийлери Забитханны алай сюйгенлерине, анга терк окъуна юйреннгенлерине Матгерий неден да бек къууанады.

Бир жылдан юйюрге къызчыкъ тууады. Аны атына Лиза атайдыла. Айшат энди гитче эгешчигини къатындан кетмей, бешигин тебиретгенлей турады. Айшат бла Адырахман ана  жылыу табып, сабий жюреклери къууана, жашай эдиле. Забитхан а, кече да туруп, аланы  юслерин жаба айланнганды. Гитче Лизачыкъны  беш-алты  жыллыкъ  Айшат къоюнундан тюшюрюрге  окъуна унамайды. Аны алай къаты сюеди.

Лизачыкъгъа эки жыл болгъанда, Забитхан жаш табады. Энди  Матгерийни эки къызы  бла эки жашы бардыла. Жангы жашына да атны кеси атайды – Нажмудин деп. Бирин къоюнуна, экинчисин тобугъуна олтуртуп, бирсилери да аталарыны аркъасына жабышып, Матгерийни насыплы эте эдиле сабийлери. Забитхан  да, аланы туураларындан къарай, ана жюреги къууанчдан тола  эди. Дагъыда алагъа къыз тууады. Гитче Зоячыкъ юйюрню  керти да ийнагъы болгъан эди.

Элде бек эсли тиширыугъа санагъандыла

Забитхан тёрт-беш тукъум жашагъан гитче элчик Тёбен Чегетден эди. Кесим билгенден, башхала айтхандан да, аны элде акъыллы да, бек эсли да тиширыугъа санагъандыла.

Жылкъыбайланы Исмайыл малкъар ауузундан тышында да халкъ таныгъан белгили  эфенди болгъанды. Герийланы Юсюпню юйюрю Исмайыл эфенди бла къоншуда жашагъанды. Забитхан ол дин ахлусу адамдан кёп затха юйреннгенди – Къуран окъургъа,  дин жорукъла бла жашаргъа  да. Оразасын, намазын бир заманда да къоймагъанды. Таза тюз ниет бла жашагъанды. Къолундан келип кимге да  игилик этерге, болушургъа  сюйгенди. Биреуню ырысхысына неда байлыгъына сугъанакълыкъ этмегенди. Башханы къууанчына къууана,  жарсыууна да жарсый билгенди. Огъурлу тиширыу  къолдан да уста болгъанды. Кийим биче, тиге билгени аны жашауунда бек  жарагъанды. Жюнден ол этген  омакъ  жамычылагъа, таулу кийизлеге бла къалпакълагъа кёпле  сукъланнгандыла. Къолуна алгъан къаллай ишни, не тюрлю жумушну да тынгылы эте,  ахырына жетдире билген аллай аламат тиширыу эди Забитхан. Кёчгюнчюлюкде, андан къайтхандан сора да, Мухолда къоншу болуп, жашап келгеним себепли,  аны этген ишлери, сыфаты, жюрюгени  да кёз аллымдадыла. Ол керти да огъурлу адамны кимден да иги билеме деп айталлыкъма.

  Уруш, аны ызындан кёчгюнчюлюк

Уллу Ата  журт уруш башланып, халкъны къолайлы да, тынчлыкълы да жашауу бузулду. Бир затдан да жарсытмай, беш сабийге къарагъан Забитхан къарындашы Къаразауну  урушха ашырды. Гитче эгечи Баблий да, ол да аны ызындан эрий къалдыла. Эр кишилени кёбюсю аскерге кетип, адамла жетишмегенлеринде, Матгерийни да малчы къошха жибердиле.

Айшатны анасыны эгечи Башийлары жашагъан Зарашкы элде ол тукъумдан Мухажирге эрге чыгъып, сабийи уа болмай, эрин аскерге ашырып, кеси «бирде болмаса да, сёз нёгердамы болмаз»,-деп, кёчерден бир онбеш кюн алгъа, Айшатны тилеп, ары элтеди, 7 мартда уа Забитхан, аланы тауукъ ашлары болмаз деп, эшекге къапчыкъла бла нартюх жюклеп, Адырахманны алагъа ашырады. Эрттенлиги уа – унутулмазлыкъ 8 март. Ол кюн а Айшат анасыны эгечи бла кёчгюнчюлюкню азап жолуна тебирейди.

Адырахман а, сабий акъылгъа  хорлатып, Айшатлары бла тохтамай, къача-бугъа келип, Мухолгъа тюшеди. Алайда, юйюне къайтыргъа къоймай, къоспартылылагъа къошуп, ашырадыла солдатла, жилягъанына да къарамай. Эгеч бла къарындаш бир бирден айырылып, Къыргъыз ССР-ге тюшедиле. Халал  аннакаларыны къайда болгъанындан хапар билмейдиле. Адырахманны насыбына анасыны эгечи Салийхат ол тийреде аны  табып, биргесине тутады. Алай кёп да бармай  ол тифден ауруп ёледи. Онбиржыллыкъ  Адырахман бла Айшат аманны кебинден баш кечиндиредиле. Артда Айшат анда Хозаланы Мухадиннге эрге чыгъады.

Алай бла Османланы Матгерийни юйюрю кёчюргенлеринде тёртге юлешинип къалады. Айшат бла Адырахман, юч сабийи бла юйде  къалгъан аналары Забитхан, маллада тургъан аталары Матгерий кёчюргенлеринде башха-башха жерлеге тюшедиле. Ала бир бирни кеч табадыла.

Забитхан а, юч сабийи, эгечи Баблий бла Къазахстанда Аколинск областьны Макинск районну Карамыщевка элине  тюшеди. Эри Матгерийни уа  Талды-Курган областьха элтедиле, алайны хауасы жарашмай, тиф ауруу тийип, юйюрюн  бла юйдегисин да кёралмай,  анда ауушады.  Забитхан да, тинеклеп, жашау этерге кюрешеди. Аны насыбына Баблий биргесине эди. Сабийлерин да болушдуруп, аякълары бла малтап, кирпич этип, эки отоулу юйчюк да ишлейдиле. Бу  жигер тиширыуну аякъларында чарыкъларын кёргенле кеслерине да тигерин тилейдиле. Ол да угъай демейди, биринден аз хакъчыкъ алып, башхасына да алайлай тигип береди. Къоншу элде къазахлыла Забитханны Къуран окъуй билгенин эшитип, анга терк-терк келиучю эдиле. Анга намыс да  бере, кесине да «Ауумос апа»-Шыйых ана дегендиле, кими  будай, кими сют келтирип, Къуран окъутуп, дууа тутдуруп тургъандыла.

Эгечи Баблий урушдан къайтхан Асанланы Жашауну жашы  Хакимге эрге чыгъып, юч сабий табады. Кесиникилеге, эгечини сабийлерине да Забитхан къарап тургъанды. Баблий а ишге  жюрюгенди. Хаким да тамата  къайын къызына, туугъан эгечинеча, намыс-сый берип, билеклик этип, бир юйюрча татлы жашагъандыла. Жашау да  аз-аздан тюзеле баргъанды, алай туугъан жерге термилиу а селеймегенди. Иш кёллю, жарашыулу халкъыбызны  адамларыны анда жашагъан къазахлыланы, немислилени,  башха миллетлени арасында  намыслары бийикде жюрюгенди. Тириликлери, адамлыкълары бла кеслерин сюйдюргендиле, къайда, къалайда да ышаныулукъ тапхандыла. Таулула артха, туугъан жерлерине тебирегенлеринде да,  ол жерли адамла къонакъгъа  чакъырып, къучакълашып, жиляп ашыргъандыла.

Тансыкълыкъ

Малкъар таула жарыкъ бет алып, кесини къауум жылны кёрюнмей тургъан таулуларына къучакъ жайып, Уллу Аллахха  шукур эте, алай тюбегендиле. Таула къоюнунда, шёндюгю Огъары Малкъар элни кюн чыкъгъан жанында орналгъан Мухолгъа – эрини алгъыннгы журтуна, Забитхан да, Баблий  да юйюрлери бла келип, бузулмай турнган юйлени бирине жыйышхан эдиле. Бир кесекден а Адырахман да кёчюп келеди бери. Айшат да аннакасын, эгечин, къарындашын да кёрюп,  тансыгъын алалмай, сау ыйыкъ турады. Айшат юйюрю бла Хасанияда тохташады. Къарындашы Адырахманны ары элтип, юйдегили этеди. Не десенг да, бир бирге кёз-къулакъ бола, бир жерде жашаргъа сюйгендиле. Забитхан да,  Огъары Малкъардан жашы, къызлары бла да Хасаниягъа барып, хар  затха да къарап, тойдан сора юйге алай къайтхандыла.

Къагъанакъ анасыз къалгъанда…

Бу юйюрге дагъыда бушуу сынаргъа тюшеди. Жангы келин жаш табады, алай кеси уа ёледи. Врачла къутхаралмайдыла аны.  Гитче  къагъанакъ анасыз къалады.  Кёпле кёп тюрлю айтадыла. Къагъанакъны юсюнден кёп тюрлю оноула этерге сюйгенле да чыгъадыла. Адырахманны эгечи Айшат: «Кесим къарарыкъма»,-дейди. Алай  аналары Забитхан унамайды. «Сени юч гитче сабийинг барды, алагъа къараялсанг да боллукъду»,- деп къагъанакъны кесине алады.

Гитче Ахматчыкъгъа эки жыл бла жарым болгъанда, къызыл ингиликли жашчыкъны кёрюп, тийредегиле, атасы Адырахман да къууаннганлай турадыла. Школгъа уа ол ата юйюнден жюрюп башлайды.

Энди уа ыннаканы къолунда абадан къызы Лизаны саулугъу осалгъа кетип,  анга бакъдырыргъа керек болады. Аны къызчыгъына уа биягъы Забитханнга къараргъа тюшеди. Ол да аз болгъанча, къызчыкъны атасы авариягъа тюшюп ёледи. Къыйынлы ана къызына, андан туугъанчыкъгъа да  къарар ючюн бир затын да аямай, докторлагъа, больницалагъа жюрюй кетип, Лизаны аягъы юсюне салады. Туудукъчугъу Зухурачыкъ да школгъа барып башларча къызчыкъ болады.

Забитхан кичи къызын Зояны иги жашха эрге береди. Аны эки сабийи болгъанлай, эри  ауруп ёледи. Жаш бла къыз да ёксюз къаладыла. Зоя къарындашы Нажмудин бла тюкенде ишлей эди. Аны ишинден чырмамаз ючюн сабийлени юйюне келтирип, алагъа да кеси къарайды. Бу экисин да школгъа барыр жыл санларына дери ёсдюреди ынналары.

 Жангы сынаула

Нажмудин да къарт анасын къууандырады. Аланы  юйлерине келин келеди. Бу жол а Забитхан Нажмудинден туугъан жашчыкъны да кёрдю. Жетинчи юйюрню сабийчигин жылы къоюнуна къысды. Музигитчикге эки жыл толгъанда, Кемал туудукъчугъу да дуния  жарыгъын кёрдю. Бу юйюр да беш башлы болдула.

Бир бутундан къыяулу болгъанына да къарамай, саулугъуну къыйыры чеги жокъча, бир аламат, сейирлик тиширыу эди бу  адам. Тукъумларында къайсы  юйюрню да тёрт-беш атауулгъа  дери санап бералыучу эди. «Сени ыннанг ол тукъумну, аппанг да ол элде ол тукъумну бу  адамындан, ол да ма ол кишини уланы не къызы»,-деп, хар затны да эсинде тутхан тиширыу эди Забитхан. Къысхасы, энциклопедия дерча эсли адам эди. Башха элледен да кёпле келип,  тукъум тарыхларын соруп тургъандыла андан.

Къадары энтта да сынайды бёкемлигин, тёзюмлюлюгюн да аннаканы. Жаш келини ауруп, больницагъа тюшеди. Ауругъанындан иги болалмай,  аны жашауу юзюледи. Музигит бла Кемал анадан ёксюз къаладыла. Нажмудин да мудах  болады. Ёксюзлеге къараргъа  юйреннген ынна бу жол да къоркъмайды.  Аллах быланы манга сынаргъа берген болур деп, жашчыкъны, къызчыкъны да бир затдан кем этмей, ёсдюрюп, аягъы юслерине салады. Лизаны къызы Вольный Ауулгъа эрге чыгъып, анасын да ары кёчюреди. Зоя да эгечи болгъан жерге келеди. Анда тюкен да ачып, кафе да къурап,  тынгылы жашай башлагъанларында, сынагъан эдиле келинлерини бушууун да. Зояны жашы, къызы да юйдегили боладыла.

Аналары Малкъарда къалып, къартлыгъында юч эр кишиге къарагъан къыйын болгъанын ангылап, Зоя  аланы да Вольный Ауулгъа кёчюреди. Юйлю-жерли да боладыла. Бир беш жылдан сора уа  жашы Нажмудин ёлюп Забитханны эндиге дери битеу сынагъан ачыуларын да унутдурады. Туудугъу Музигит, келин  келтирип, къартлыгъында ыннаканы солутады. Къарт ынна, туудугъундан туугъан жашчыкъны да кёрюп, ёшюнюне  къысып, насыбын сынайды. Ёксюз къалгъан сабийледен жети къауумун ёсдюрюп, аягъы юслерине салгъан, бу жамауат сюйген адам  93-жыллыгъында дуниядан кетгенди. Аллах жаннет ийнагъы этсин.

Басмагъа Османланы Хыйса хазырлагъанды.
Поделиться: