Жулдуз жырланы устасы

Заман къаллай бир озуп барса да, аллай бир артха атады къарамынгы. сагъышларынгы. Тюбеген адамларынгы, аланы эсде къалгъан ышанларын сюйюп эсге аласа.

– Ала, бу компьютер бла бир келишалмай къалдым. Башында линейканы (башха затны) къалай чыгъарыргъа билмей сёлешеме…

– Къалай юйретейим былайдан? Алиягъа (къызына) сорсанг а.

– Да, анга да сорама. Бусагъатда уа юйде жокъду. Кёргюзтеди, алай бармакълары асыры терк баргъандан, эсимде къалмайды этгени…

Ахыр кере сёлешгенлеринден бири эди ол Алийни манга. Андан сора кёп турмай алышханды дуниясын. Бек сюйгенди къызчыгъын. «Санга ушайды», – десенг, къууаныучу эди.

Ол замандагъы жаш адамланы бирине да ушамагъан назмучу эди Байзуллаланы Алий. Аны «Къаяла» деген аты бла назму жыйымдыгъы басмадан 1971 жылда чыкъгъанды.  Кесгин назмула. Оюмлары да къалай эсе да энчи, эсде къаллыкъ сыфатлада кёп: «Къаяла булут башлыкъ къысып», «Бетинг жашаууму къыйырындан чыкъгъанында…», «Алтын булут атын жауун къуйса да…», «Къаракъайын сютюн тёкгенди шош арбазлагъа»…

Ызы бла аны«Узакъ аулакъ» деген китабы да чыкъды басмадан. 1973 жыл эди. «Алийни ючгюл назмулары» дейдиле ол китапха. Ала, керти да, ючгюлдюле,  хар эки тизгинден жик санлары азая барады. Алай болгъанлыкъгъа, макъамлары макъамлай къалады, къуралыу халлары да бир тюрлю бир къошумчулукъ излетмейди.

Аланы суратлау-магъана жанларын алып къарасакъ, Алий жетишимлиди. Назмусу кимге, неге жораланса да – Ата журтха, сюймекликге, жулдузлагъа – барына да энчи сёзю кёзбаусузду.

Сёз ючюн, «Ючлю жоралау». Ол юч бёлюмден къуралгъанды. Биринчиси Ата журтха жораланады, экинчиси – анагъа, ючюнчюсю – сюйгенине. Алийни бу юч бийиги адам улуну да юч Гъаршыдыла.

Журтуна сёзюн Алий былай башлайды:

Айып этермисе манга?

Жоралагъанма мен санга

Назмучуну жарыкъ тюшюн.

Бийик журтум, тауларынгы

Къарлы тёппелери ючюн…

Анасына уа:

Къайгъы этермисе манга?

Жоралагъанма мен санга

Назмучуну мудах тюшюн,

Жарлы анам, къыйынынгы

Хакъы къайытмазы ючюн…

Тюздю, аналаны хакълары бир заманда къайтмайды. «Букъдур заманланы тюшюн!» – деп тилейди лирика жигит, ала бирге сынагъан къыйынлыкъланы унутургъа сюйюп.

Сюйгенине жоралгъан бёлюмюн ол былай башлайды:

Жумушакъ къарармыса манга?

Жоралагъанма мен санга

Назмучуну рахын тюшюн,

Чынтты сюймеклигим, сени

Жерде таныгъаным ючюн…

Юч жоралау – юч сюймекликни юч эсгертмеси.

Алий кёчгюнчюлюкню татранындан татханладан бириди. Аны жюрекни титиретген, окъугъанны эсине кирип къалгъан бир назмусу ёксюзлюкню, адыргылыкъны, ачлыкъны, жаланнгачлыкъны да кюзгюсюдю:

«Аты – жууукъ, кеси – сууукъ!» – дедим сабийликде

Ата эгечиме, жаланаякъ жюрюй жерде.

Анам узакъ къалып, мен жилядым бауда.

Анасызлай болуп турдум, анам сауда.

Къартдан ёле турсам да мен, ёлмез

Сабийлигим кёрген палах, кетмез.

Жюрегими мюйюшюнде

Жашчыкъ жиляйды тюшюнде –

Мудах, сарыбашчыкъ,

Рахын, зыккыл жашчыкъ…

Адам кёп затны унутады. Бек ачыгъанын а – угъай.

Алийни «Жулдуз сюрюуле» эм «Жаннган жулдузла» деп да эки китабы барды. Поэтни жангы назмуларында философия теренлик женгнге баргъанды. Жылла бла келген сынаула айтдырадыла ич сёзюн – керти, ачыкъ оюмун. «Жер баллада» деген  назму аллайды: адам ёлсе да, жерде ол сынагъан, ол билген, сюйген затла къаладыла – тарла, къарла, къая башлада кёгерген хансчыкъла, ойнагъан жашчыкъла, махтаулукъ, жигитлик, адамны «аламны жарытхан ниети» – бети, уруш, жауун да … Алгъынча барлыкъдыла аскерчиле парадда, уруш болса уа, окоплада солурукъдула солдатла. Бу назмусу бла поэт сюймеклик жашарыкъ дунияда къаллыкълагъа махтау, алгъыш сёзюн айтады. Жашау бир адамны ёлюмю бла бошалмагъаныны философиясы назмуну чигинжисиди.

«Адамлыкъ» деген назмуну лирика жигити, жер юсюнде кесине тийишли жер излей, тюрлю-тюрлю сыфатлагъа кирип кёреди. Тау суулача тёшден энишге айланады, алай алача баралмайды – «ташлагъа абынады».  «Къушлача», тау башлагъа чыгъады, алай тёппесин айгъа жетдиреди. «Кёллеча», айны, жулдузну да жутады, алай кюн аны къурутуп къояды. «Кийикча», тауда, агъачда жюрюйдю, алай уучудан сескенип тохтайды. Алай эте келип, адам сыфатына къайтады. Автор бу назмуда адам излегенден тоймайды, жашау чархын бургъан да аны сейирсине, сукълана билгениди деп аны айтады.

Байзуллаланы Алий кюнню, айны, жулдузланы юсюнден кёп жазгъанды. Ала аны бек сюйген, эрикмей къайтыучу, къайтарыучу, назмулагъа тюрсюн да, жашау шарт да, бийик мурат да берген сыфатладыла. Бирде, поэтни ёз жагъасы кибик, жууукъдула анга, бирде, къол, умут да жетмезча, бийикдедиле.

«Жулдуз романс» деген назмуну ал тизгининден башлап «жети» деген сёз жюрюйдю. Анга поэт мында энчи магъана салады, баям. Малкъар халкъ чыгъармачылыкъда да алайды: жерни жети къатысы, кёкню жети къатысы, «Жети кере ёнчелемей кесме», «Жетегейле жети айланмай, танг атмаз»… Нек? Бусагъатда астрономиядан алимлени айтханларына кёре кёкде кёрюнюп тургъан жети планета барды. Жетегейледе да, Чёмючледе да жетишер жулдуз барды. Баям, бизни ата-бабаларыбыз ол жаны бла билимли болур эдиле ансы, эслемез эдиле кёкде ол затланы. Ала «жети» санны ажайыплыгъына ийнаннгандыла.

«Жулдуз романс» – жулдузлагъа аталгъан жыр, жерни бла кёкню бирге байлайды. Жерден къарап, поэт Жетегей Къазакъ таба баргъанын эслейди. Жетеулен – жети поэт, жети жерден чыгъып, жети жолну алгъанда, назмуну лирика жигити (автор) кеси жангыз барады ол жети жолда:

...Жети жолда кесим жангыз барама,

жети атха дарий къамчи урама,

жети жерде, жетеуленча, солуйма,

жети айны жети жаудан къоруйма.

Ол фантазиялы жолда баргъан поэт жангыз эсе да, жолну къыйынлыгъы, женгиллиги да, къууанчы, жарсыуу да жетеуленнге жюкдюле. Барады жангыз адам, жулдузлагъа къарай, алагъа жыр тагъа. Туурасында уа – къысыр къаяла. «Къысыр къаяла» деген назмуда лирика жигитни сагъышлары мудахдыла. Кече, къая башында гъаршда сууукъ жулдузла… Не сагъыш этедиле къаяла? Аланы ёлюмсюзлюклери баямды – «турлукъдула: бирде къарла / жауа, тие бирде уа кюн». Адамла алагъа ушамагъанларына жарсыйды поэт. Алай болса, адам улу хорлар эди къыйын ёмюрлени. Ол алай тюйюлдю, боллукъ да тюйюлдю алай.

Дунияда хар зат да болгъанды: къууанч да, жарсыу да,  къыйынлыкъ да, махтау да, игилик да, аманлыкъ да, ариулукъ, эришилик да, уллулукъ да, гитчелик да… Ай да, жулдуз да, бюгюнча, чыкъгъандыла минг жылла алгъа. Ала, аллында айтылгъаныча, Алийни кёп назмуларында жарыйдыла, тумандан, булутдан къарайдыла. Аланы нёгерликлери поэтни жолун жарытады. 

Чыгъады, къош бишлакъча, ай

Къап-къарангы тёппеледен,

Тангнга дери жарытханлай

Гюрхожанны бийикледен…

неда:

…Манга да Ай хыны кюлгенди

(Кёкде жюзген сары Обур!):

«Закий эсенг, ёрге къопдур…»

Алий кёп жылланы ичинде назмуну къуралыу тюрлюлерин тинтип, малкъар поэзияны онгларын кенгерте баргъанды. Москвада Адабият институтда окъугъан заманындан башлап, дуния поэзияны къуралыу формаларын тинтип, малкъар поэзияны да алагъа тийишли даражагъа чыгъарыргъа итиннгенди. Жангы ызла, жангы жолла ача, тёре болуп къалгъан тёрт тизгинни гыллыуларын тюрлю-тюрлю тизип, сынагъанды. Тил байлыгъыбызны тап хайырлана билгени себепли, аны этген сынамларыны хайырындан кепге урулгъан назмула жаратылгъандыла.

Алийни къара сёз бла жазылгъан чыгъармаларыны юслеринден айтханда, жазыучуну тил байлыгъы бла бирге жюрек кюйюне эс бурмай къояргъа онг жокъду. Къыйын къадары кёзге кёрюнюп, кёрюнмей турса да, Алийча назмучуну жюреги кюрешден толгъаны ишеклилик туудурмайды. Ачый билмеген назму жазамыды?

Алийни хапарлары «Минги Тау» журналда, башха жыйымдыкълада да басмалана тургъандыла. «Сюргюн» деген жыйымдыкъгъа кирген «Къара ийнек» деген автобиографиялы хапары бек уллу ауурлукъну элтеди. Анда болгъан психология теренлик, сезим жаланлыкъ биргенге къаладыла.

 Азиягъа кёчюрюлген, апчыгъан, жунчугъан халкъны бир келечиси къарт Салимгерий, бу зорлукъну кеси кесине ангылаталмай, уллу азап чегеди. Аны юсюне жалгъан дау бла тутулгъан жангыз жашыны жарсыуу да къошулуп, къыйналады, эрийди. Сора ачыуундан этмез затларын этеди. Аны жаланда аны бла бирге ийнек кютген къоншу жашчыкъ ангылайды. Таматала уа къатыдыла, кечиусюздюле.

Алий «Ёлмезхан» деген хапарын онекижыллыкъ жашчыкъны сёзю бла айтады. Сталин ёлген кюн Къазахстанны бир элинде ол жерли эм кёчюрюлген халкъла – саны болмагъан миллетле, ол хапаргъа къалай тюбегенлерин суратлайды. Ёлмезхан – хапарны баш жигити, жюзден иги кесек да атлагъан тиширыу: «Игилик да, аманлыкъ да этмеген адам бир кере тууады, бир кере ёледи. Иги адам а ёлмейди. Аты жырда, таурухда къалады. Жарсыугъа, аллай адам мингден бири болады… Бу ёлген фыргъауун кибиклени бир кере Аллах ёлтюреди, экинчи кере уа – халкъ. Халкъ дуния жаратылгъанлы да начасланы эсинден кетере тургъанды…». – дейди ол.

Эки къарт къатын ушакъ этедиле узакъ сюргюнде. Аланы ол ушакъларында аллай бир жылыу, аллай бир тазалыкъ барды, жашчыкъ, алагъа тынгылай, ангылайды: заман нени да элтеди, алай адамлыкъ шартла уа ким да термилген, ёлюм, башха сылтау да жыкъмагъан бийиклей къаладыла.

«Акъ булутчукъ» эм «Суу тирмен» – бу эки хапар сюргюнде сабийле да, уллулача, инсанлыкъларын кюреш бла тохташдыргъанларын айтадыла. Хапар айтхан жашчыкъ аллайды – сюерге, жабышыргъа да – хазыр, эрирге да – женгил, кесимчилигин жакъларгъа сюелгенде уа – къаты.

Дагъыда Алий малкъар адабиятда биринчи болуп, илму-фантастикалы повестьле жазгъанды («Жулдуз мухажирле», «Кимни арбасына минсенг» (1997).

Чынтты поэт эди ол. Жолу ныхытлы, чыгъаналы бола келген эсе да, магъаналы эди. Жашауу, этген иши да – ариу, адамлыгъы жарытып.