Акъсакъалны осуяты

Таурух

Андан бери талай жыл  озду. Сабийле тууа, жашдан къарт бола, кёп тёлю бир бирлерин алыша барадыла. Бу таурух а аууздан-ауузгъа ёте, бюгюнлюкде да халкъны эсинде  сакъланады.

Ол заманлада адамла хаж къылыргъа жаяу бара эдиле. Жаяу дегенде да аты болгъан-атына, эшеги болгъан – эшегине жол азыгъын, кийимин жюклегенди. Ма    бир жол тау элледен биринден къауум адам Мекка-Мадинагъа тебирейдиле.

Азмы-кёпмю бардыла, тенгиз жагъада бир тюрк элге жетдиле. Алайда жашладан бири къаты ауруйду, онгсуз болады, андан ары баралмайды. Нёгерлери тилеп, аны ол элли тюрклюню юйюнде къоюп кетедиле.

Тюрклюле да иги адамла болуп тюшедиле. «Аллах муну бизге сынап берген болур. Меккагъа баргъан адамгъа уллу кёллю болмайыкъ»,-деп  ашына-суууна иги къарайдыла, бир уста адамны чакъырып, ол айтхан багъыуну да этедиле.

Алай бла ауругъан жаш аз-аздан игирек  бола, аурууну хорлай тебирейди. Бир кюн а, таякъгъа да таянып, тенгиз жагъагъа барады. Тенгиз жагъасы бийикди,  къаяды. Тенгиз толкъунлары келип, кеслерин анга уруп чачыладыла. Жаш алагъа да къарай, жагъа бла арлакъ барса, бийигирек  жерде олтуруп тургъан къартны эслейди. Къарт дегенде да, эрттегили  адамгъа ушайды. Узун, чыммакъ сакъалын тенгизден келген аязгъа тарата, анда бир сейирлик затны кёргенча, къарамын Шимал таба буруп турады. Сора къоюнундан къамиш сыбызгъыны чыгъарады да, аны согъуп тебирейди.

Жаш акъсакъалны къатына жууугъуракъ барды. Тартыулагъа къулакъ салып тынгылады. Кюз артыны жауунлу, булутлу кюнлерине ушап  шургулу эдиле ала. Макъамларына тынгылай: «Да  быланы уа мен эшите-эшите тургъанма. Буюрулмагъан сюймекликни кюйлери. Атам бла къошда тургъан заманымда малчы нёгерибиз, къош къатында баргъан къара суучукъну аллында олтуруп, бу макъамланы сокъгъанына кёп кере тынгылагъанма. Бир да таймай  ол макъамла кеслеридиле. Къайдан биле  болур бу адам мени элими тартыуларын»,-деди жаш кеси-кесине.

Сора къартны кесине да иги тюрслеп къарады. Жылы келген адам болса да, акъ шинлиди. Ариу къаны болгъаны кёрюнюп турады. Бу тийрени адамына ушамайды.  Кёзлерине къарасанг, макъамларындача терен мудахлыкъ бар эди алада.

Жаш къартны къатына келди, ол тартыуун  согъуп бошагъынчы, таууш этмей, къатында  ёре сюелип турду. Акъсакъалны сагъышы  терен болур эди, жанындагъы адамны да  эслемей, кёз къарамында шимал жанындан алмай, дагъыда бираз заманны сыбызгъыны согъады. Къатындагъы адамны кёргенден сора уа, сокъгъанын тохтатады. Жаш анга салам береди, ол аны саламын алгъандан сора къолун сыбызгъыгъа  узатады. Аны алгъандан сора уа, олсагъатда къарт сокъгъан макъамланы къайтарып тебиреди.

Аны эшитгенде,  акъсакъал  ауузундан сёз чыгъаралмай   къалды. Жаш, къартха бурулуп: «Сен кимсе, тюзюн айт.  Мени элими макъамларын да, къайдан билесе. Не кесинг таулуса  неда таулу атадан, анадан туугъанса, къоркъма, менден санга заран жетерик тюйюлдю»,-деди.

Жашны сёзюн эшитгенде, акъсакъал тирилди, терен батып тургъан кёзлери жарыдыла. Ёрге къобар акъыл этди да, болалмады. Сора онг къолун келгеннге узатды. Аны кёргенде жаш къолтугъундан тутуп ёрге къобарды.

Ол а къалтырай жашны башын, инбашларын да сылады. Кёзлерине къарап да бираз турду. Сора къалтырай-къалтырай: «Кийиннгенинге кёре сен таулуса. Башынгда мухар бёркюнг, юсюнгде чепкенинг, белингде къара къаманг. Бир заманда мен да былай кийиниучю эдим. Атамдан къалгъан къамам бюгюнлюкде да сакъланыпды. Сёзюнге кёре уа сен бизни аууздан Ючкюмель элинден  окъуна болурса»,-деди.

Жаш анга сейир этди. «Хау, сен тюз айтаса. Мен таулума. Шёндю бу согъулгъан макъамланы бизни элде билмеген жокъду. Манга да атам юйретген эди аланы. Къайсы элден  болгъанымы да ангыладынг. Энди уа айып этме, мен да сорайым, сен кимсе, бизни жерлерибизни, макъамларыбызны  къайдан таныйса?»

-Аллах, Аллах, сора сен да мени элимденсе? Аллахха минг кере шукур. Эшитди ол мени тилегими. Энди ёлсем да къайгъырмайма. Табылды осуятымы этер адам, хапарымы да элиме  элтир адам»,-деди акъсакъал. Сора жерге чёкдю да: «Сен да былай олтур»,-деп, жашны да къатына олтуртду.

-Кюн орта болур эди. Жашил дуппурну башында бир акъсакъал бла жаш адам, озгъан ёмюрлени бла бюгюнню шагъатларыча, бирде тенгиз таба къарай, бирде уа башларын жерге ие, терен сагъышха кете, кёп хапар айтдыла. Айтхан къарт эте эди. Жаш а аны бир сёзюн бёлмей, тынгылагъанлай турду.

-Балам, сора сен да мени элимденсе? Эл ортасында уллу ныгъыш а турамыды? Акъсакъалла хапар айтыучу жер. Уллу кёпюрню сол жанында, черекни сол жанында, уллу    базама бар эди. Къызла алайда   олтурур эдиле. Биз а, жетген жашла, сууну ортасына  кирип, аны шорхасындан алып, къаныгъыз-жаныгъыз да былай таза болсун деп, алагъа ичириучю эдик. Аллах, Аллах, андан бери къаллай бир заман озду.  Жарым жюз жылдан артыкъ. Ол кезиуню ичинде къаллай бир  жол къыдырдым, ненча къыйынлыкъ сынадым, сынауладан ётдюм.

Хау, мен Ючкюмельде туугъанма. Жыйырма жылыма дери анда ёсгенме. Атам, аны атасы, мен билип жети атагъа   дери анда туугъандыла, жашагъандыла, ууахтылары жетгенден сора асыралгъан да анда этгендиле. Къул да, бий да тюйюлбюз. Кеси къыйыныбыз бла жашай келебиз. Мал кютебиз, сабан сюребиз. Кишиге хатабызны жетдирмей, халал къыйыныбызны ашап жашайбыз. Къартыбыз, жашыбыз да бардыла. Ууахтысы жетген кете барады, къалгъанла уа жашау этебиз.

-Оллох, Оллох, сора дуния сейир тюйюлдю де да тур. Узакъ тау элде, бир элде туугъанла, Ата журтларындан узакъда, кенгде тюбегенлери. Мен да анда туугъанма, къара шауданларыны сууун ичгенме, жайда кюнлюм бетинде къойла кютгенме, маракосундан ашагъанма. Къышда бузда, бугъа мюйюзден ишленнген хайнухну къамичи бла тюйгенме.   Сережеле бла тёшлеринден учханма.

Хар айтханы кёз аллына келгенча хапарчы айта да, терен солуй, дагъыда хапарын бардырады. Сёзюн тауусхандан сора бираз тынгылап турду да, дагъыда былай деди: «Арт кезиуде мен былайгъа хар кюн сайын келеме. Сыбызгъымы да согъа, жашау жолуму, къадарымы юсюнден кёп сагъыш этеме. Бийик таула къучагъында орналгъан ариу элде туууп ёсген эдим. Нек тюшдю манга аны къоюп, жашаууму узакъ тыш жерлеринде ётдюрюрге деп. Тохта, сен а къайсысыны жашыса анда»,-деди.

Атамы аты Махмутду. Биз тёрт жаш болабыз. Мен къарындашланы гитчелериме. Атым Алийди. Юч къарындашым юйдегили болгъандыла. Кеслери энчи жашайдыла. Мен а ата юйюмде турама. Алыкъа юйюр къурамагъанма. Атамы осуятын толтура хаж къылыргъа чыкъгъан эдим.   Былайгъа жетгенде ауруп, андан ары баралмай къалгъанма. Энди бираз игирек болгъанма, нёгерлерими къайтырларын сакълап турама.

Хапарны эшитгенден сора акъсакъал бираз жарыды. Жашны къучагъына къысды. «Атанг эсимдеди. Ол менден гитче эди. Мен а аны тамата къарындашы Хасан бла тенгме. Ала тирменде ёргерекде жашай эдиле. Сабий заманымда ол юйде кёп айран ичгенме. Аталары, аналары да огъурлу адамла эдиле»,.-деди.

-Мени атым Жантуугъанды-деп, къарт хапарны андан ары башлады. –Алай хапарымы андан бардырындан алгъа айтчы, элде Къара киши  деп  бир огъурсуз  адам  жашаучу эди. Аны  таныймыса? Аны юсюнден не айталлыкъса?     

-Угъай, мен аны танымайма, хапарын а эшитгенме. Мен да туугъунчу болгъан ишди. Уугъа кетип, андан къайтмай къалгъанды деучюдюле. Ёлюгю окъуна табылмагъанды. Алай къулакъдан къулакъгъа жюрюген хапаргъа  кёре уа, Хасан анга не ючюн эсе да дерт жетдирген хапар да барды.

Къаракишини юйдегиси болмагъанды. Аны юсюнден иги хапар жюрюмейди. Сабий хыли этсе окъуна анга: «Ой, сен аман  Къаракишини»,-деп айтадыла. Иги бла аны атын адам сагъынып эшитмегенме.

-Да  сора  мени хапарыма тынгыла. Ол адамны хатасындан манга элимден, журтумдан, халкъымдан да айрылып,  кёп къый     ынлыкъла  сынаргъа тюшгенди. Бир къууанч кёрмей, кёзлерим жарымай, жашауум ётдю.

Гитче эгечим бар эди Зухура деп. Суу суратча бир ариу затчыкъ. Экибиз да гитчелей атадан, анадан да ёксюзлей къалып, жууукъларыбызда ёсген эдик. Бираз уллуракъ болгъандан сора ата юйюбюзге къайтабыз. Юй тийресинде  бахчабызны ишлейбиз. Сауулгъан ийнегибиз да бар. Алай эте кечине турабыз.

Кимни эгечи да кесине ариу кёрюне болур. Мен кёп халкъланы ичинде айланнганма, алай Зухурадан ариу тиширыу кёрмегенме. Алай ариулугъу анга жау болду. Бир жол, кеси бла тенг къызла бла суу алыргъа  бара тургъанлай, муну Къаракиши кёрюп къояды. Андан сора келечиле жиберип, къызны тилеп башлайды. Огъурсуз адам эди. Кеси да  атабыз бла тенг киши. Къыз да анга ыразы тюйюлдю, мен да  унамайма.

Бир кере ишден юйге келсем, эгечим босагъада олтуруп, мудах болуп тура эди.

-Сен кетгенлей, Къаракиши келди. Айтханыма бой салмасанг, къарындашынг Жантуугъанны ёлтюрлюкме. Андан сора сени  зор бла аллыкъма , деди. Аман ишни къолгъа алгъан, аны этген да этер. Кесибиз алгъадан   тюз оноу этмесек, ол бизге мында жашау бермез,-деди Зухура.

Сёзюн бошап эгечим кёзюме къарап тохтады. «Да  алай эсе, аны мен алгъаракъ ёлтюрейим. Сора бизге киши да чырмау этмей жашарбыз»,-дедим. Алай эгечим унамады. «Мурдарла болуп элге къалай чыгъарыкъбыз. Огъурлу, таза атыбызны кирге къалай бояйыкъ»,-деп. Аналыкъ, эгечлик да эте эди ол манга. Мен да аны айтханын жерге салмагъанма бир заманда.

Танг аласына дери не этерге, къалай этерге оноулашып турдукъ. Ол кюнледе къоншу элден хаж къылыргъа адамла барлыкъ эдиле да, алагъа  къошулуп, бу тийреледен узакъ кетер акъыл этдик.

Зухура жол азыкъ хазырлады. Мен а кийим  болгъанын, жатар жерлени артмакълагъа жыйып эшегибизге жюкледим. Кече ортасында, энди адамла  тынчайдыла дегенден сора, эгечиме эр киши кийимле кийиндирип, жолгъа чыкъдыкъ. Сора Мекка-Мадинагъа  барлыкълагъа тюбеп, алагъа къошулдукъ.

 Баргъаны боллукъду.