Вундеркиндле чырмауму этедиле?

Фахмулула бизни арабызда жашайдыла, алай – жашырынлыкъда. Бу сёзлени Германияда Ульмский университетни алими Альберт Циглер, энчи тинтиуню эсеплерин чыгъара, айтханды. Университет 1200 башланнган школда тинтиуле бардыргъанды, алада 40-дан артыкъ фахмулу сабийни ачыкълагъанды.

Не ата-анала, неда устазла кеслерини къолларында аллай  балала болгъанларын сезмей тургъандыла. Керти да, ол фахмулу сабийле школда орталыкъ неда андан осалыракъ окъуучулагъа саналып болгъандыла, биргелерине жашагъанла эм окъугъанла бла келишалмай, къыйын къылыкълылагъа  саналып тургъандыла. Аны юсюнден «Труд» газетни корреспонденти Павел Орлов статья жарашдыргъанды.

- Витяны школладан бирлеринде 4-чю классда окъургъа тохташдырама, дерсге аны бла бирге барып олтурама, - дейди бир жашчыкъны юсюнден хапарын башлай, МГУ-ну психология факультетини профессору Диана Борисовна БОГОЯВЛИНСКАЯ. – Устаз «множество» деген терминни ангылатыргъа кюрешеди: «Кёкде жулдузланы кёплюклери эм классда окъуучуланы кёплюклери», - дейди устаз. Жашчыгъ а, аны сёзюн бёле: «Сизни юлгюгюз адеплиликге тюз келишмейди, нек дегенде кёкде жулдузланы санларыны къыйыры-чеги жокъду, окъуучула бла байламлы кёплюг а – шарт белгилиди», - дейди. Окъуучусуну быллай ачыкъ сёзюне уа ким тёзерикди?

Аны себепли уа биз оннга жууукъ школну алышындыргъан эдик. Хар биринде  да иш бирча эди: кеслерине ушамагъан сабийни бирсиле тюедиле, устазла уа ол болумгъа къол булгъап къоядыла – алыгъыз да, кетигиз, дейдиле.

- Фахмулу сабийлени проблемалары аланы бек акъыллылыкълары бла угъай,  энчи къылыкълары бла байламлыдыла, - дейди Диана Борисовна. – Юлгюге сабийлени бла абаданланы араларында узакълыкъны энчилигин ангыламауну келтирейик. Ачыкъ эсленнген фахмулулукъ, - дейди алим, - кёбюсюнде сабийни айныуунда уллу энчиликле бла байламлыды. Ол нейро эм психика жаны бла тёрели айныуну да бузады.

Кертиди, фахмулу сабийлеге алимлени кёз къарамлары да бирча тюйюлдюле. Специалистлени бир къауумлары вундеркиндлени адам улуну ышаннгылы мурдоруна санайдыла, аны тюзлюгюне ийнанмагъанланы жашаудан артха къалгъанлагъа, фахмулулукъну ангылаялмагъанлагъа тергейдиле. Башха къауум а, ёсюп келген бек акъыллы сабийлени жарашыусузлулукъларын бла асыры тирилиликлерин кёзге тутуп, аланы патология жаны бла кемчиликлери болгъан энчи къауумгъа санайдыла эм аланы (фахмулу сабийлени) таблеткала бла шошайтыргъа керекди, дейдиле.

Сабий фахмулулукъну тинтиучю западлы бек белгили эки психолог – Лета Холлингзуорт эм Джон Уитмор – алимлени биринчи къауумуна киредиле.

Холлингзуорт вундеркиндлени энчиликлерини быллай 5 тюрлюсюн чертип айтады:

1. Стандарт окъуу план асыры эригиулю болгъаны ючюн, школну кёрюп болмау.

2. Тенглерини оюнларына бюсюремегенлери ючюн, аладан энчи туруу.

3. Нонконформизм – фахмулу сабийле тохташдырылгъан излемлени магъанасызгъа санаулары, алагъа бой салыргъа излемегенлери.

4. Динни бла философияны вопросларына уллу эс буруу.

5. Кюч-къарыу, битеулю билимлилик эм социал жаны бла айныуланы араларында башхалыкъланы уллулукълары.

Бу тизмени Джон Уитмор ачыкълагъан 4 качество бла толтурургъа тийишлиди:

1. Перфекционизм – кеслери бек магъаналыгъа санагъан затладан билимни бек бийиклерине жетиу.

2. Асыры бийик борчланы белгилеп, аланы толтуралмай къалыу, ол себепден а асыры бек жарсыу.

3. Жанларына терк тийиу – бошдан айтылгъан сёзлени, этилген ишлени кеслерине тартыу, алай бла уа кесини къанын бузуу. Ол себепден а вундеркиндле огъурсузлагъа, гурмуклагъа саналып къаладыла.

4. Чыдаялмаулукъ – битеулю билимлик жаны бла кеслеринден артха къалгъан сабийлени эм абаданланы эниш этиу, алагъа чыдамаулукъ.

Фахмулу сабийлени окъутхан россейли ара школ-интернатны (МГУ-да А.Н. Комогоровну школуну) преподаватели доцент Загорский былай айтады: «Кесими сынауум кёргюзтгеннге кёре, фахмулу сабийле бла ишлеу осал къылыкълы юйюрлени сабийлерин юйретиу бла байламлы борчланы тамамлаудан къыйыныракъды. Ол а юч проблема бла байламлыды. Биринчиден, жаш фахмула ушакъ нёгерлерини ауузларына чабаргъа, сёзлерин бёлюрге ёчдюле. Экинчиден, абаданланы айтханларын тюзетирге дайым да итиннгенлей турадыла.

Ючюнчюден, кеслери жаратмагъан затны эшитселе, аны айтханланы намысларын сындырыргъа, хыликгя этерге сюедиле. Фахмулу сабийле дунияда бола  тургъан ишлени бек иги сезгенлерин ангылап, Лета Холлингзуорт былай жазгъанды: «Аны юйретирге, тюз жолгъа салыргъа кюрешген реформаторланы араларында халкъ жыйынны къолундан жоюлгъан насийхатчыла кёпдюле. Уллу билимли сабий кесинден къарыусуз, тели сабийлеге окъуна тёзюмлю – ачыуланмай, жилямай, кёл кенгдирмей, тюнгюлмей къараргъа керекди. Бир затны да тюзетирге онг жокъ эсе, аны да ангыларгъа тийшлиди».

Алайды да, вундеркиндлени сюерге къыйынды (ала сизни ёз сабийлеригиз тюйюл эселе). Алай фахмулу сабийлени айныуларына чырмау этилсе, общество жарлыракъ боллукъду. Жаш фахмуларыбыз болмасала, жангы Циолковскийлерибиз, Рахманиновларыбыз болмай къаллыкъдыла неда иги да аз боллукъдула. Пушкин бек кючлю гурушхачы эм женгил адам болгъанына, Лермонтов адамланы сюймегенине, Ломоносов ачы-кючлю ашарыкъланы сюйгенине, Достоевский рулетка оюнлада ахчасын къытдырыучусуна биз алай уллу магъана бермейбиз да. Биз ала кеслерини къыралларына къаллай хайыр этгенлерине уллу эс бурабыз.

Ол себепден а биз жаш фахмуланы билимлиликлери бла байламлы махтанчакълыкъларын да кечерге керекбиз. Алай этиу жаланда Россейде угъай, демократиялы Западда окъуна къыйын ишди. Ата журтлулары фахмулу сабийлерине тюз кёзден къарауну жалчытыр ючюн, европалы эм америкалы социологла «индиго сабийлени» юслеринден жомакъны къурагъандыла.

Анда айтылгъанына кёре, бир-бир сабийле башха планетада жаратылгъандыла, энчи фахмулула да ол себепден болгъандыла. Ала, дуниягъа туугъанлай окъуна, тёгерекдеги жашаугъа абадан адамланы кёзлери бла къарайдыла. Ол оюм тюз бла терс болгъанын аллай сабий туууп 10-12 жыл озгъандан сора тохташдырыргъа, насыпха, къолдан келлик тюйюлдю. Индиго сабийлени юйретиуню амалына  уа тёзюмлюлюк эм сакълыкъ саналадыла.  Аллайла  космосдан келгенлеге, биз а, аланы ата-аналары билмей тургъанлай болуп къалгъанлагъа санайыкъ. Къалай-алай бола эсе да, мифни файдасы барды, аны къой, ол кенгден-кенг белгили бола барады.

Жерде жаратылгъан, космосдан келмеген фахмулу сабийлени юслеринден а Загорский былай жазады: «Фахмулулукъну тюрлюсю бла байламлы бек кючлю сезим ашырып айланады, ол  максимализмге айланып къалады. Вундеркиндлени ангылаулары башхаланы оюмларын билирге окъуна болушады. Ол себепден а, фахмулу сабийлени ата-аналарына бек магъаналы быллай излемни эсде тутаргъа керекди – хар заманда да тюзню айтыргъа тийишлиди».

Фахмулула  тёрели школладамы огъесе энчи окъуу юйледеми окъургъа керекдиле деген соруугъа шарт жууап жокъду. «Фахмулу сабий тёрели школдан энчи окъуу юйге кетсе, - дейди профессор Богоявлинская, - аны ол алгъын окъугъан классыны окъууда жетишимлери энишге тюшюп къаладыла. Сабийни кесини окъууу да осалгъа айланады: энчи  классда конкуренция вундеркиндлени талпыныуларын бираз селейтеди.

Тийишлисича айныр ючюн, ала окъуу процессге уллу магъана берирге керекдиле. Предмет олимпиадалагъа къатышыучу эм алада битеу къырал эм халкъла аралы даражалы жетишимлени болдуруучу сабийлени асламысы чынтты алимле неда гуманитарийле болалмай да къаладыла: дайым да бир бирге ушагъан ишлени ызларындан болуп, битеулю айныуларын тийишлисича ёсдюралмайдыла. Тутхан ишлеринде бек уллу жетишимле этгенликге, аллай вундеркиндледе абадан заманларына 15 энчиликлеринден жаланда 2-си-3-сю тюбейдиле.

Не этерге керекди да  жаш фахмуланы толу айныуларын жалчытыр ючюн? Бек алгъа ахшы преподавательлери болгъан энчи школланы табаргъа тийишлиди. Алада профиль  предметледен башхаларына да уллу эс бурулургъа керекди. Фахмулу сабийни эришиуге жан атыуун да бир кесек тыяргъа керек сунабыз. «Музыкадан тынгылы устазладан жалан бири окъуна фахмулу шекиртин, ол керти да бишген инсан болгъунчу, сахнагъа жиберлик тюйюлдю, - дейди, сёзюн андан ары бардыра профессор. – Асыры алгъа, оздурулуп айтылгъан махтау не жарыкъ фахмуну да кезиусюз жоюп къояды. Физтех да, музыка училище да вундеркиндлени узакъ жерледе бошдан излемейдиле».

Ахырында уа быллай бир соруу: фахмулу сабийни келир къадары къаллай боллукъду? Къыйын! Жыл саны ёсе баргъанлыкъгъа, ол не женгиллик этиуюн, терк ачыуланыуун, не терс ишлеге чамланыуун къоярыкъ тюйюлдю.