Хорламгъа жол Брест къаладан башланнганды

   Уллу Ата журт уруш башланнганлы 80-жыллыгъына

1941 жылда 22 июньда эрттенликде сагъат тёртде Уллу Ата журт  уруш башланнганды. Иги хазырланнган  эки миллион  сынаулу немисли солдат, 2500 танк, 33 минг топ бла миномёт къыралыбызны юсюне айланнгандыла.  Аны кюнбатыш чегини битеу узунлугъунда  къызыу сермешле башланнгандыла. 

Германлы командование  Брест  шахарны бла ол атлы къаланы  къолгъа терк этерге, ызы бла уа, Белоруссияны тийресинде аскер кючлени ууатып, Смоленскге чыгъаргъа, андан ары уа чырмаусуз Москвагъа жол ачаргъа умут этгендиле. Тарых шартлагъа кёре, фашист аскерлени техника эм адам кючю юч кереге аслам болгъанды. Алай совет чекчиле биринчи кюнледе окъуна  душманнга къажау къаты сюелгендиле. Немислилени ал урум бла Брест къаланы алып къояр умутлары толмагъанды.  Батыр чекчиле талай заманны гитлерчилени тыйып тургъандыла.

Битеу кенглиги, узунлугъу да тёрт квадрат километрни тутхан Брест къалагъа 500 топдан хар минут сайын 4000 окъ тюшюп тургъанды. Таш, темир, мияла эригендиле. Жаралыла, саулагъа къошулуп, къазауат этгендиле.  Анга уа къаланы къабыргъаларында  тырналып жазылгъан «Мен ёлеме, алай душманнга бойсунмайма» деген сёзле шагъатдыла.

 Ма алай ёлген болур эдиле гарнизонну жигитлеча къоруулагъан жерлешлерибиз да. Аланы араларында   Жаппуланы Тахир, Байзуллаланы Темиркъан, Къулбайладан Юсюп бла Мажау, Созайланы Зуха, Чочайланы Осман, Чеченланы Мухадин болгъандыла. Жюзле бла жашларыбыз  къыралыбызны кюнбатыш чегинде бла Брест къалада жигитлеча сермешгендиле, Ата журтха кертичиликлерин кёргюзтгендиле, адам улуну келлик жарыкъ жашауу ючюн жан бергендиле. Къабарты-Малкъардан барып,  фашист аскерле бла биринчи болуп тюбешгенлени барыны да атларын жазып чыгъаргъа онг жокъду, алай бир къауумларын сагъыныргъа боллукъду. 

Лейтенант Османланы Дадаш, башха командирле да солдатлары бла немислилени Прут Черекден ётдюрмей беш кюн тыйгъандыла. Артда да Дадаш  кишилигин кёп кере кёргюзтгенди. Гвардиялы майор чында Германиягъа дери жетгенди. Совет Союзну Жигити деген атха да кёргюзтюлгенди.

Теммоланы Аттаны жашы Юсюп 1941 жылда 56-чы армияны  запасдагъы 189-чу жаяу аскер полкунда къуллукъ этип башлагъанды. Сермешледен биринде батальонну аскерчилери душман самолётну бомбаларындан къачып башлагъанларын кёрюп, командирликни кеси къолуна алып, къачып баргъанланы алларына тохтап тыйгъан эди. Аны биргесине къуллукъ этип тургъан Леонид Панченко кесини эсгериулеринде  былай жазгъанды: «…Аны  батырлыгъын мен кесим кёзюм бла кёрюп тургъанма. Ол Совет Союзну Жигити деген атха эки кере кёргюзтюлгенди…».

Кючмезланы Абдулла уруш башланнганда артиллериялы училище бла Житомир областьда жай лагерьледе эди. Къорууланыу сермешледен биринде жаралы болгъанды. Артда 318-чи мараучу дивизияны къауумунда  уруш этгенди.  Генерал В.Ф.Гладковну Кърым ючюн сермешлеге аталгъан «Десант на Эльтиген» деген китабында  былай жазылады: «…Батальонну командирини политика жаны бла орунбасары лейтенант Кючмезланы Абдулла  чынтты таулу жашча бек ётгюр болгъанды. Атакаланы кезиулеринде бек къоркъуулу жер къайда эсе, ол анда эди. Кесини юлгюсю бла башхаланы кёллендиргенди…».

Кючмезланы Юсюпню жашы Абдулла Совет Союзну Жигити деген атха кёргюзтюлген эди, алай анга Ленинни ордени берилип къалгъанды. Ол 1944 жылда Севастополь ючюн сермешледе жоюлгъанды.

Хабазчы жаш Тюбейланы Хаким аскер училищени кичи лейтенант чын бла бошап, Уллу Ата журт уруш башланнганлай, биринчи кюнледен окъуна фронтха кетеди. Жигитлигин, ётгюрлюгюн да кёп кере кёргюзтеди, Къызыл Жулдузну ордени бла эки кере саугъаланнганды.

Уруш башланнганда къазауатха Кёнделенден Элжоркъаланы Омарны беш  жашы  кетгендиле:Жагъафар, Шаухал, Нох, Мухаммат, Ахмат. Аладан жаланда бири къайтханды – Нох.

Къашхатаудан Гажонланы Сулеменни жашы Магомет, Гажонланы Кёккёзню жашы Солтан-Хамит, Къоспартыдан Оразайланы Оразайны жашы Харун барысы да Уллу Ата журт урушха биринчи кюнледе киргендиле. Магомет бла Харун белгисиз тас болгъандыла. Солтан-Хамит а лейтенант чында танк взводну командири болгъанды, 1943 жылда июльда Прохоровканы къатында болгъан къаты танк сермешде  жоюлгъанды.

Байсолтанланы Жаубекни жашы Зулкъарний Быллымда устаз болуп ишлегенди. Уруш башланнганда кесини устаз нёгери Таппасханланы Магомет бла бирге педагогланы усталыкъларын ёсдюрген курслада эди. 1941 жылны 24 июнунда уа жашланы фронтха ашырдыла. Зулкъарнийден ючгюн къагъытла келип тургъандыла. «Хорлам бизники боллугъуна сёз да жокъду. Аскерибиз ол малгъунладан къарыулуду»,-деп жазгъанды ол аладан биринде. Ахыр письмосу уа 1944 жылда келгенди.

Чочайланы Къаспотну жашы Махмут уруш аллы жыллада  партияны Черек райкомуну биринчи секретары болуп бир ауукъ заманны ишлегенди. Билимли, къураучу хунерлиги болгъан жашны республиканы оноучулары терк эслегендиле эмда обкомгъа кёчюргендиле. Анда да ёсерик болур эди, алай фашист Германия бла уруш башланнганды. Партия къуллукъчугъача анга бронь бергендиле. Болсада  ёхтем таулу жаш кесини жерин Ата журтну къоруулагъанланы араларында кёргенди. Эки кере жаралы болгъанды. Къызыл Байракъны ордени бла саугъаланнганды. 1944 жылда 19 мартда ёлгенди. Нарва шахардан жыйырма километр узакълыкъда, Таллиннге баргъан жолну жанында къарындаш къабырлада асыралгъанды.

 Уруш башланнганда Тёбен Чегемден Малкъондуладан тёрт къарындаш – Хасан, Хашим, Къасым, Муталиф да – фронтха кетгендиле. Аладан сау жаланда Муталиф къайтхан эди. Аны  жигитлигине кёп аскер саугъасы шагъатлыкъ этгендиле. Жаланда Баш командующийден 17 бюсюреу къагъыты болгъанды.   

Уяналаны Къанаматны жашы Алим бизни республикадан урушха къатышханланы араларында бек жаш эди. Ол фронтха 17 жылында кеси тилеп кетгенди. Танклагъа къажау топ расчётну командири болгъанды. Прохоровкада айтхылы танк сермешге къатышханды, «За отвагу» майдал бла эки кере саугъаланнганды. Ата журт урушну 1-чи эм 2-чи даражалы орденлерине тийишли болгъанды.

Айтханыбызча, ол кюйсюз урушну бютюн къыйын болгъан ал кюнлеринде бизни жерлешлерибизден кёплери  жигитча сермешгендиле, сыйлы орденлеге бла майдаллагъа да тийишли болгъандыла. Жарсыугъа, асламысы юйлерине къайтмагъандыла, алай, ол къанлы урушдан бери не кёп заман озса да, аланы атлары унутулмайды. Биз жашагъан къадарда  алагъа хурмет этгенлей, баш ургъанлай турлукъбуз.