Дуния жолларында

Биз барыбыз да, бу хаух дунияда жашап тургъанла, бир кюнде бир тарыхха кетерикбиз. Къаллыкъдыла жер юсюнде бир кесекге бизни юсюбюзден эсгериуле, сора суратларыбыз. Аланы юч-тёрт тёлю таныр, артда уа ала да саргъалырла, бетлерин тас этерле да кетерле. Ёмюрлюк зат жокъду. Алай а, билеме, къачан эсе да эртте манга ушагъан, угъай, мен анга ушагъан бир адам, бюгюн менича, ингирни къызаргъанына къарап, дуниялыкъдан сагъыш этгенин. Артда да аллай бир жан атларыгъын бу мен жюрюген жоллада. Жашау алай барады.

Эски жырны макъамын тюрлендирип жырлайдыла башха бет алгъан жырчыла. Къайсыды жюрегинге жууукъ? Анга да жууапла ушамайдыла бир бирге. Мен атамы, къарындашларымы да бирге чалгъы тишегенлерин, сора тёрт дуру тутуп, тёрт ыз ызлап, бичен этгенлерин кёргенме. Артда уа биз, эгечлери, дырын жыйгъанбыз. Айтсам, кюледиле туудукъла. Дунияны техника алгъанды. Не да этеди. Игиди ол, алай адамны жер бла арасы кенг бола баргъаны сезиледи да, ол а къайгъы туудурмай къалай къойсун? Тауда ол мен жыйгъан гюллени духбарий ийислери келеди ол узакъ жылладан.

Бизни бла бирге кёп дырынчы барады ёрге, таулагъа. Аладан бири, орта джыл санлы тиширыу, жашы бла биргеди. Машинаны башында жел да этдирип баргъан игиди.Сора къызладан бири жырлап башлайды да. Барыбыз да къошулабыз анга. Кертисин айтсам, мен жырлай чырттан да билмейме, алай нёгерлерим бирча жырлагъанда, алагъа къошулсам да, жырны бузгъаным билинмейди. Сора мен да жырлайма. Тиширыу ышарып, къайры эсе да узакъгъа къарап олтурады. Жашчыгъы уа:

– Сен да жырла, – деп къысады.

– Хоу бир да. Уялмай…

Сора ол анасыны аяз къатылып къоймагъан жаулугъуну къыйырындан тутады. Ол а, байракъча, къызылсуу жанады эрттенде. Аны аяз нек алып кетерге ашыкъгъанын ангылайма бюгюн – ол жашил кырдыкда ёсген гюллерине юлеширге…

Ол кюн а, машинадан тюшген жерде сакълай эди атасы нёгерлери бла жашчыкъны. Жашчыкъ, уллу кишича, алгъа атасыны жанында сюелген таматаланы кезиу-кезиу къолларын тутуп:

– Салам алейкум! – деп саламлашды.

Ала да аны къолун ыразы болуп тутдула. Атасыны къатына уа ол артда келди. Ала алайда бир бирге жылы сёз айтмагъанларына, Салих жашчыгъын къучакъламагъанына сейир этдим. Жаланда инбашына салгъан эди къолун бир кесекге. Артда ангыладым: тёгерекдегилеге намыс этгенден.

Атам бла къоншуда бичен эте эдиле да, эшитип турдум, гитче агъач сенекчик бла анасыны ызындан къалгъан дырынны тарта, жашчыкъ:

– Анака, атагъа Салих деп ким атагъанды? – деп сорду.

– Аппасы.

– Бизни аппамы?

– Угъай, тели жаш. Аппа жашына ат къалай атар эди?! Къарт аппабыз дейме, атангы аппасы.

– Сора аны да аппасымы болгъанды?

– Болмай а?

– Къаллай эди ол?

– Жигит. Патчах урушха барып, жорла да алып келген.

– Жор неди?

– Майдалча, орденча саугъа.

– А-а-а, ол кюбюрдеги къуш суратлары болгъанлагъамы айтаса?

– Хау, – Марзият кюледи. – Билемисе, аппанг бир хапар айтхан эди, атасындан эшитип, ол къуш суратланы юслеринден. Аллай жорла бергенде, бизден баргъан жашла аланы алыргъа унамагъандыла, тауукъ майдалла бередиле деп, ыйлыкъсынып. Ол а къушду, къыралны белгиси.

– Белгисими?

– Къалай ангылатайым, Рамазан? Ма бизни малланы ажашмазча. иели тамгъалары бардыла да?

– Къулакъларындамы?

– Къойланы угъай, уллу малланы. Атанг къыздырып салыучуду да?

– Хы-ы.

– Къыралны да алай бир белгиси болады.

– Сора биз да къуш суратла жюрютюргеми керекбиз?

Марзиятны хычыуун кюлгени бетни толтуруп, эгечлерим, мен да кюлдюк. Гебен эте тургъан эр кишиле уа, тохтап, бизни таба къарадыла.

Андан бери кёп жыл озгъанды. Жашчыкъ да уллу киши болгъанды. Элин  жерин сюйген адам болуп ёсгенди. Устазгъа окъуса да, темирчилик бла кюрешеди. Ариу эшикле, ариу къабакъла ишлейди ол. Кязимча. Ол юйретген усталача. Таулулугъу да юсюндеди – намыслы, адежли, ишни сюйген адамды.

Ол аскер къуллукъгъа чакъырылып, Афганистаннга тюшгенде, анасыны бети кетген эди. Бютюнда андан жоюлгъан жашланы хапарлары келе башлагъанда, ол ариу адам сууурулуп къалгъан эди. Бирде:

– Тюз да жашчыкъ ашаргъа олтургъанлай келген эди военкоматдан адам. Алайдан алып кетгендиле. Ачлай кетгенди, – деп жарсый эди ол. – Башха адамны орунуна ийгендиле дейдиле...

Сюйген къызын тыш элге къачыргъанларын эшитгенде уа, ол хапар Рамазаннга жетсе, ол къалай къыйналырыгъы кёзюне келип, кёп жилягъанды анасы.

Рамазан андан къайтхандан сора билгенди Зухраны тыш элге ол аны аскерге алыргъа келген жаш къачыргъанын. Баям, ол алдан жарашдырылгъан хыйла оноу болур эди. Аллахха шукур, сау къайтханды. алай а жюрек жаралы. Андан арысында ол алда ишлеучю школуну эшиклеринден кирмегенди. Эл къыйырында гюрбежиге адам керек болгъанын билип, колхоз тамата бла келишип, анда ишлейди.

Ол ариу кюлюучю Марзият, къойчу Салих да алышхандыла дунияларын. Эгечле, къарындашла да кеси жашауларын бардырадыла. Рамазан а ишлейди темирде Зухраны суратын. Сора бояйды аны алтын суу бла, ол жылыулу, жарыкъ болурун сюйюп. Бирде, адам болмаса къатында, аны бла сёлешеди. Ауур оюмларын да анга айтады. Кёлю жарыкъ болса уа, жырлайды:

– Кел, кел, гюл Зухура, бир ышар манга,

Кюлюп кёзюме бир къара жюрек дарманнга…

«Жюрек дарманын» ол эрттеден бери да кёрмегенди. Атасы-анасы бир бири ызындан кетгенден сора, Зухра элге къайтып келмегенди. Ол заман, башха дунияча, узакъды андан.

Къарындашларына къайгъы эте, эгечлери кёп келинликле излегендиле. Сылтау табарча тюйюл эди аланы асламысына, алай жюреги кюйгенди да, Рамазан насып излемейди. Насып излемегенден. умутсуз жашагъандан ажымлы уа боламыды?

«Темирчини, жюреги тутуп, больницагъа алып кетгендиле», – деген хапар элге жайылгъаны кёплени жарсытханды, тилек да этдиргенди.

Рамазан а жата эди акъ палатада, кесинден сора анда киши болмагъанына сейир эте. Ол реанимация болгъанын а ангыламагъанды. Кёрген тюшю кетмей эди эсинден. Ол анда алгъа ол къызыл топуракълы уруш жоллада айланды Афганистанда. Жоюлгъан нёгерлери да биргесине. Уруш алагъа энтта да тохтамагъаны къайда эсе да теренде эсине келип, сейир этди Рамазан.

Сора ол сары къаяны бирси жанына аугъанлай, бир жашил гелеулю жерге тюшдю. Андан элтген жол бир юйге келип тохтады. Тёгереги – терек. арбаз а – гюллю. Ол юйден Зухра чыкъды Рамазанны аллына. Ол, аны кёргенлей жарыды да, аллына чапды. Алай агъач буруучукъдан ётмеди.

– Жууукъ бол дер эдим, алай айталмайма, – деди ол. Сора Рамазанны олсагъат мудах болуп къалгъанын кёрюп: – Санга бери келирге эрттеди, – деп къошду.

– Сау ёмюр сакълагъандан сора да эрттемиди?

– Ол башха ёмюрдю. Манга бошалгъанлыкъгъа, санга энтта да барып турады. Жашым аны созаргъа кюреше тургъанлай, мен анга къажау къалай барайым? Кёргениме уа къууандым. Сен билмейсе, ансы мен сени гюрбежинге терк-терк барама…

Юйню эшиги ачылып, андан жашчыкъ атлады да:

– Ма бу жашчыкъ сени арбазынгда чабарыкъды, – деди Зухра…

Юй, арбаз да тюшча эридиле да, жюреги такъыр болуп къалгъан Разамазан

башха жерге тюшдю – атасы бла анасы дырын жыйгъан бетде ол, гитче жашчыкъ болуп, чабады. Атасына гоппан бла айран келтирип ичирди да, ол, ичип бошап, гопанны аны эринлери жетген жерин къолу бла сыйпап, артха къайтарды. Артда, ала жолгъа чыкъгъанда, чаллыкъда учхан бёденени ызындан къууа, артха къалып, сора ызларындан чапды Рамазан… Ол заманда анасы, тохтап, артха бурулду да:

– Рамазан, сени алыкъа жерде жумушунг кёпдю. Юйюр да къурамай, сабий ёсдюрмей, ызынгдан «атам» дер адамынг болмай, къалай келликсе бизни бла? Анда хар ким сабийлерини юслеринден хапар айтадыла. Сен а не зат айтырыкъса? – деп мудах сорду.

– Насып кетген заманда тюйюлдю, жашым, – деди Салих. – Ол бюгюндеди. жашап тургъан кюнюнгде. Сен а, уллу жаш болгъанда да, аны ангыламай тураса.

Сёзю тырманнга ушамай эди аны – жылыулу эди, ышаныулу, жашыны инбашына салгъан къолуча…

Рамазаннга къарагъан врач жашны бетинде къууанч ёмюрге кетмезликча орналгъанды. Хар бир ол дуниягъа барама деген артха къайтханы аны энчи хорламы болгъанын биледи да, къууанады.

– Тамата, къалайды халыгъыз?

– Игиме, жаш. Жокъду хата. Кесим да билмей, сизни да къыйнап…

Врач таулу болгъаны, анга алай къайгъыргъаны да къууандырып, Рамазан къарыуу къайтып, бютюнда тири болгъанча кёрюндю кесине. Сора къатына адам келгенде, былай жатып тургъанына уялып, жатхан жеринден турургъа кюрешди.

– Жатып туругъуз. Сизге алыкъа теберге жарамайды, – деп тыйды врач. – Мени атым да Мазанды. Зат керек болса, мени чакъырыгъыз. Ма бу къызыл затчыкъны басып, – деп, къабыргъада кнопканы кёргюзтдю ол

Къалай эсе да бир жууушлу кёрюндю жаш Рамазаннга. Сёзю, кёзю, къолу да – жау жакъгъанча, жумушакъ. Анда жатхан айны ичинде Рамазан зат керекли болуп къыйналмады. Жаланда ишине тансыкъдан сора. Эгеч-къарындашлары, аладан туугъанла да жол ызлап, бири кетерге бири келип, сурап турдула аны.

– Тейри, Рамазан, туугъан-туудугъум жокъду деб жарсырча уа тюйюлсе, – дей эди къоншусу Жабыра.

Кетер кюнюню аллында уа Мазан, ауругъанны аллында шинтикге олтуруп:

– Айып этмегиз, тамата. Мени анам да сизни элденди. Энди ол кетгенди жашаудан, жюреги къыйнап… Алай… Сиз ауруу къызыуунда Зухра деп сагъынып тургъансыз да… Анамы аты Зухра эди. Налмасланы Зухра. Анга ол асырап тургъан къагъытланы сиз жазгъансыз сора Афганистандан. Мен а сизни анда жоюлгъан сунуп тургъанма нек эсе да, – деп, жууап излегенча, кечгинлик тилегенча, Рамазанны кёзлерине къарады.

Рамазан энди ангылады врач жаш кимге ушагъанын, анга аны бетинден кимни кёзлери къарагъанларын да. Кёп хапар айтдыла ала. Зухраны жашауу алай къысха болгъанына жарсыды Рамазан. Тюшюн а айтмады. «Айтханыча, манга къонакъгъа келсе, танырмы ол анасыны суратын?» – деп сагъыш этди ансы.

Больницадан ол жюреги жангырып чыкъды. Ол Зухра кёргюзтген жашчыкъ чабады энди аны арбазында.