Барыбыз да сюйген мороженный

Жыл сайын онунчу июньда мороженыйни Битеудуния кюню (World Ice Cream Day) белгиленеди. Тюрлю-тюрлю татлы ашарыкълагъа аталгъан байрамланы арасында аны жанлы болгъанланы жер башында къайда да табаргъа болур, баям. Гитчеле, тамата тёлю да - аны сюймеген хазна адам болмаз. Сабийлеге уа ол не заманда да татыулу къууанч эм байрам!

Тарых тинтиулеге кёре мороженыйни аслам халда сатыу биринчи кере 1786 жылда 10 июньда АБШ-да башланнганды. Аны ючюн официальный болмагъанлыкъгъа да,  бу байрамны ол кюн белгилейдиле. Тюзюн айтханда, аны официальный этерге кереклиси да болмаз. Битеу къыраллада сюйген татлы затны халкъ къачан десенг да белгилерге ыразыды.

Мороженыйни тарыхы бурун заманланы теренине кетеди. Юч минг жыл мындан алгъа Къытайда бузгъа бла къаргъа апельсин, лимон, гранат къошуп, татыулу зат этип болгъандыла. Талай замандан сютню бла бузну къатышдырып, татлы ашарыкъ этип тебирейдиле анда. Ол къалай этилгенин а тышына билдирмегендиле. Буруннгулу Персияда бла Грецияда да бузлагъан жемиш сууладан анга ушашлы затла этиучю эдиле.

Европагъа сютню бузлатып, татлы ашарыкъ этген амал 14-чю ёмюрге, кеси да Италиягъа жетеди. Оналтынчы ёмюрде уа аны Францияда да хайырланып башлайдыла. Мороженыйни барыбыз да билген рецепти да ма анда чыгъады. «Пломбир» деген сёзню магъанасы бу къыралда Пломбьер-ле-Бем деген шахар бла байламлыды. Анда 19 ёмюрде пломбир да, стаканда мороженый да кенг жайыладыла.

АБШ-гъа мороженыйни 18 ёмюрде кёчюп келгенле келтирген эдиле. Эскимону да анда (озгъан ёмюрню аллында) къурагъандыла. Мороженыйни эриген шоколад бла америкалы киши Христиан Нельсон тышлап башлагъанды. Атына да «эскимосну бёрекчиги» деп атайды. Вафельный стаканчыкъла да ол къыралда чыкъгъандыла. Биринчи завод да анда Балтимор шахарда 1851 жылда ишлеп башлагъанды. 

Австриялы кондитерле шоколад къошулуп этилген мороженыйни бергендиле дуниягъа, италиялы специалистле уа – щербетни. Алай тюзюн айтханда уа, анга мороженый угъай, бузлатылгъан десерт дерге тийишлиди.

Сууукъ десертлени энчи рецептлери бла Россейде да этип болгъандыла. Кеслерин да сют, творог, къаймакъ эм башха затла къошуп алай. Онсегизинчи ёмюрде басмаланнган «Аш хазырлауну эм жангы эмда толу китабында» мороженыйни рецептинде сют баш, жумуртханы агъы, шоколад, лимон, дугъум, клюква, наныкъла, балли эм апельсин бар эди.

Озгъан ёмюрде отузунчу жыллада СССР-ни аш-азыкъла жаны бла наркому Анастас Микоян АБШ-да болгъан кезиуюнде мороженыйге эс бурады. Артха келгенден сора аны производствосун Совет Союзда да ачады. Аны качествосуна тыш къыраллада окъуна не заманда да бийик багъа берилгенди.

Союзда мороженыйни татыуун бир кере кёргенле окъуна аны сюйюп эслерине тюшюредиле. Шёндюгю продукцияны качествосун да аны бла тенглешдиредиле.

Бюгюнлюкде бу татлы ашарыкъны къадар тюрлюлери барды: пломбир, мелорин, щербет, гранита, джелато, фалуде, парфе эм кёп башхалары.

Мороженыйни юсюнден сейирлик шартла:

- Венесуэлада Мерида шахарда Heladería Coromoto кафе 1996 жылда Гиннессни рекордларыны китабына тюшгенди. Ол а не бла байламлы эди десегиз, анда мороженыйни 860 тюрлюсю сатылгъаны бла. Ол санда сохан, сарымсах, быхы, чибижи къошулуп этилгенле да бардыла;

- Нью-Йоркдагъы Serendipity 3 ресторанда 2005 жылда жер башында эм багъалы мороженый сатып алыргъа боллукъ эди. «Алтын байлыкъ» деген десерт ючюн бир минг доллар тёлерге керек эди. Эки жыл озгъандан сора ресторанны иеси, Euphoria New York ювелир фирма бла бирге келишип, алтын къошулгъан «Frrrozen Haute Chocolate» мороженый этедиле. Аны багъасы уа 25 минг доллар!

- Эм уллу мороженыйни ауурлугъу 25 тоннады. Аны Канадада чыгъаргъандыла,  Россейде уа бу татлы ашарыкъдан экиметрлик, кеси да юч жюз килограмм тартхан «къар аппа» ишлегендиле;

- АБШ-ны алгъыннгы президенти Барак Обама жаш заманында мороженый сатыучу Baskin Robbins кафеде официант болуп ишлегенди;

- Индияда мороженыйни аууз бла къабаргъа чек салгъан закон барды. Жаланда къашыкъчыкъ неда таякъчыкъ хайырланыргъа жарайды;

- Португалияда итлеге деп энчи мороженый чыгъарадыла.