СЮЙГЕН, КЮЙГЕН ЖЮРЕКЛЕНИ ЖЫРЧЫСЫ

Тиширыу назмучула къайсы ёмюрледе да болгъандыла. Аны алай болгъанына халкъны эсинде сакъланнган кюйле, тарыгъыула, ийнарла шагъатлыкъ этедиле. Бюгюн, европалы назмучулукъну тюрлюлери тёрели болгъан заманда да, жюрекни кесине байлагъанла аладыла – ол, алгъын ёмюрледеча, сансыз къоймагъанла, бир тюрлю бир сюймекликни тарыхын къайтаргъанла. Поэт кесими сынайды ол бийик сезимни, аны лирика жигитими – окъуучугъа башха тюйюлдю. Жаланда бир зат излейди ол поэзияда – кертилик бла теренлик.

Токумаланы Раиса, фахмулу артист, сахнабызны къууанчы, ариу тиширыу болгъандан сора да, ма ол башында сагъынылгъанча аламат назмула жазады. Аллах сюйюп юйретген, сюйюп тюзетген таулу къыз. Сабийлиги ата журтундан узакъда, кёп тюрлю кемчиликле сынатып ётген эсе да, не тюрлю сезимни да теренин кёреди, аны юсюнден ана, эгеч ауаз бла жылыулу да айтады. Аны тизгинлеринде жашау кертилик кёпдю.

Жюреги кюймеген, затха къайгъыра билмеген назму жазмайды дегенлери керти болур. Аллай адам жазгъан затына да кесини табийгъатындан ыз салады, эн къояды. Тиширыу сезим бла жашау, къадар. жыр бла кюй бир болгъанлай, байланып келедиле.

Бек алгъа Токумаланы Раисаны чыгъармачылыкъ босагъасындан атлагъанынглай, санга сюймеклик тюбейди. Аны бети кёп тюрлюдю, саугъасы уа – дуниягъа жаратхан Аллахха ыразылыкъ айтдыргъан ажайып зауукълукъ. Ата журтха – туугъан элине, жашил шахаргъа, анагъа, сабийге – саулай да жашаугъа сюймекликди аны чыгъармачылыгъыны ёзеги. Ол таза сезимлени юслеринден айтхан ана тилни ариулугъуна уа не жетер?! Андан келедиле Токумаланы къызларыны назмулары макъам бла бирге, жыр болуп, кюй болуп, ийнар болуп, чам болуп.

Келе эсенг, келсенг а,

Кёре эсенг, кёрсенг а,

Бу къыйыным, бу тынчым деп,

Бир хапарын берсенг а.

Табалмайма, барсам да,

Табалмайма, келсем да,

Къор болайым дерик эдим,

Ауанангы кёрсем да.

Тиширыу сюймеклик. Аны кертилиги, теренлиги да сынам излемейдиле. «Былай къалай болады?!» – деп, сюймекликни келгенине, кетгенине да жууап табалмагъан, аны ангылаталмагъан сейирсиниу ёмюрледен-ёмюрлеге, тёлюледен-тёлюлеге ёте келип, Токумаланы Раисаны юйюне да андан къайтханды. Жууап излеп – не махтау, не тарыгъыу.

Адам улуну тарыхында биринчи Адам бла Хауадан башланнган, алада биринчи болуп жаратылгъан сезим – дуния жолларында акъ жолоучу, бюгюн къууандыра, тамбла алдай келеди. Ма андады тасхасы. Ол себепден лирика жигитни мудах, жарыкъ да, насыплы, насыпсыз да, умутлу, умутсуз да этеди. Болсада, къууандыра, ёпкелете турса да, андан айырылып, узагъ’а кетмейди. Сюйгенин ким унутады?!

Келсенг а, келсенг а,

Шо, келип, бир кёрсенг а!

Сакълагъанда келмей эсенг,

Бир да келме, ёлсем а.

Былай жаланда тиширыу айтыргъа болады. Сюйген тиширыу. Токумаланы Раяны лирика жигити тиширыу ётерге боллукъ кёп сынамладан ётеди. Сюймеклик жууапсыз болса, аны юсюнден айтхан сёзюнг кюй болуп къалады. Жюрегингдегин айтып тёксенг, ол жапсарамыды? Огъесе кёл къозгъагъан, тилекле туудургъан, жангы атла ататхан кючлейми къалады?

Сюйген жюрегим, кюйген жюрегим,

Сюялмай эсенг, сюймей къойсанг а!

Сюйген жюрекни тынчлыгъын алмай,

Энди сен анга тиймей къойсанг а!

Озгъан ёмюрде таулу къызла жыр тагъаргъа, ийнар этерге ёч болгъандыла. Жашырын тил бла жюреклеринде бола тургъанны дуниягъа алай билдирирге излегендиле. Сюйгенлерине аланы от болуп кюйдюре тургъан сезимлерин алай ангылатхандыла тойлада неда иш юсюнде да. Токумаланы Раиса, ол тёреге кертичилей къалып, бюгюн да бизни кёп ариу жыр бла къууандырады.

Мени жюрегим бир бек къыйналад,

Сен бизге къайта бармасанг.

Мен башха жашха барлыкъ тюйюлме,

Ох, ариу наным, сен алмасанг…

Къолума жюзюк саллыкъ тюйюлме,

Сен некях жюзюк салмасанг.

Мен башха жашха барлыкъ тюйюлме,

Ох, ариу наным, сен алмасанг.

Лирика поэзияны кёп жигитлери сууугъан сюймекликни жангыртыргъа боламыды, огъесе ол кюл болуп, желде сууурулупму кетеди деген сорууну саладыла. Жашаудача. Ах, аны жамап кёргенле кёпдюле, бир бек кёпдюле! Ол кюлню тёгерге кёзлери къыймай, жан-жюреклеринде тутханла да. Алай ала насыплымыдыла? Раисаны лирика жигитине да бу соруу салыннган болур бир кюнде. Ол анга былай жууап этеди:

Шо, тилейме, къарама,

Жюрегими марама.

Мудахыракъ болуп кёрсенг,

Сюймекликге санама.

Бир акъыллы болайыкъ,

Жюреклеге сорайыкъ.

Бир сууугъан сюймекликни,

Кел, жангыртмай къояйыкъ.

Хар ким кесича оюм этеди, быллай болумгъа тюшгенде. Анга бир дарман табылмагъаны хакъды. Айланады адам, узакъ кёзкёргенде кюн жарыкъны излей, ол жылытыр жанымы деп, ол болмазлыкъ умутха алдана. Алай а, ким биледи, аны бир тюзетир, кетген сюймеклиги бла жолукъурур жан чыкъса уа?

Ата журтну темасы Токумаланы Раяны тизгинлеринде артыкъда асламды. Анга къор болургъа хазырлыкъ назмучуну жумушакъ тиширыу сёзлерине къайтып жылыу къошады. Сора сени кесине болмагъанча жууукъ этеди. Жан жууукъ. Ол а къан жууукъдан кем тюйюлдю.

Къор болайым таулада тау эллеге,

Ата-бабам олтуруучу тёрлеге.

Сабий атам тал чыбыкъны ат этип,

Къор болайым ол ойнаучу жерлеге.

Къор болайым, арбазымда къара таш, –

Атам, харип, ныгъыш къурап олтургъан.

Къор болайым, эски хуна, эски мурдор, –

Анам сенде аякъ суусап толтургъан.

Ата журтубузну, миллетибизни юсюнден айтханда, назмучугъа, жырчыгъа да бизни тарыхыбызда бек къара белгини – сюргюнню унутуп неда эслемей кетерге онг жокъду. Уруш, Сауту, Глашлары, кёчгюнчюлюк…– нечик жандауурсуз ёмюр эди ХХ-чы ёмюр! Токумаланы Раисаны «Чал болдула тауларым» деген назмусу кимни да жилятыр.

Ма бу таула шагъатынг

Кёз жашынга, Малкъарым –

Сабий къанла къызартхан

Этегинде акъ къарын….

Юйюрле къаны жуугъан

Малкъарымда таланы.

Ма бюгюн да эштилед

Къычырыгъы аланы.

Къагъанакъчыкъ сескенип

Хыны ачылгъан эшикден,

Жюрекчиги къан бюркдю

Сюнгю кирген тешикден.

Жарсыугъа, ма быллай, адам тюзеталмазлыкъ терсликле, жюрексиз оноучуланы жангылычлары этедиле халкъланы насыпсыз. Ала сюейдиле сау миллетлени элтип жар къыйырына. Насып болса, чалгъы кесмей, сау къалгъан чёлеча, къалырла жыйындан бир-экиси. Ала да – чалбашла болуп, жюрек жамаргъа жамаула излей. Ах, зыккыл жюреклени жаланнгачлыкълары! Сизни жангыртыр ючюн, ёлюп, жангыдан сау болуп тууаргъа керекди жер юсюне. Жангыдан ана къоюнуна къысылып, татлы къагъанакълыкъны сынарча, ёсюп, атангы белинден тутуп, атда барырча. Алай болса, артда кесинг да учарыкъса ол атда, жулдузлагъа жете. Алай болса, ананг аллынга къарап тургъанын унутма.

Аналарыбыз, бизни бла болсала, кетселе да, биргебизгедиле. Дуния башында анасын кюн-кече сагъынмагъан жан жокъду. Токумаланы Раисаны анасына атагъан сёзлери терен сюймекликни кёргюзтедиле, биз – аналарын замансыз тас этгенле – ол сёзле жюрек ауузубузда айтылгъанча болабыз.

Бюгюн мени анам тюшдю эсиме,

Бюгюн бек да нек болгъанын билмедим.

Хар кюнюм да туман басхан кюн кибик,

Сен бардача, бир харх этип кюлмедим.

Бюгюн мени анам тюшдю эсиме,

Багъалы анам, бу кюнюмю сюймедим.

Бюгюн сенсиз жарлы болуп сюелдим,

Сен бардача, байлыгъымы билмедим.

неда:

Амалсызда: «Анам!» – десем, тапмайма.

Сени излей, кёзлерими къакъмайма.

Къыйын кюнде ким барды деп излесем,

Санга ушагъан бир таянчакъ тапмайма.

Энди тапмазлыкъ анангы излетген кёп кюнле боладыла жашауда. Чакъырабыз, къычырабыз – эшитдиралмайбыз. Аны къууандыралмай, кёп кере болжал салып тургъаныбыз ашайды кёлюбюзню. Алай а андан тилейбиз болушлукъ къыйыни кюнюбюзде. Баям, ол Аллахха жууукъду да, андан:

Келчи, анам, бери жет!

Сер баланга оноу эт!

Соруп келмез ёлюм бизге, жан анам,

Акъ сютюнгю халал эт!

Токумаланы Раисаны чыгъармачылыкъ дуниясы кенгди. магъаналыды. Аллах, ол жаратхан табийгъат къурам, адам, сюймекликни къууанчы, тас этиуню бушууу, Кязимни ауазы…– жашау къыйматын тутхан ёмюрлюк шартла. Жазыучуну Аллахха аталгъан тилеклери зикирлеге ушайдыла. «Динсиз тёлю» деген назмуну алсакъ:

Динлерин къойгъанла,

Эсирип тойгъанла –

Аллахха жолларын кесгенле.

Оразагъа сюйюнмей,

Намазлагъа ийилмей –

Биз алай гюняхлы ёсгенле! – деп жарсыйды назмучу. Озгъан ёмюр, динибизни сыйырып, бизге этген хатаны юсюнденди аны бу акъ сёзю:

Я Аллахым, кесинг кёр,

Терсни, тюзню сен акъла,

Сени атынгдан мурдарла

Сабий сойгъандан сакъла.

Я Аллахым, сен сакъла

Къазауатдан, къайгъыдан,

Сабанла кюйюп-жанып,

Битмей къалгъан жайгъыдан.

О, Аллахым, биз да терс,

Санга шукур этмеген,

Аллах кёрюп турад деп,

Акъылыбыз жетмеген.

Назмучу къыз жашауну бла ёлюмню арасында байламлыкъны тасхасын ангыларгъа итинеди, бизни да анга эсибизни бёлюрге сюеди. «Насып, къууанч, ариулукъ да берди манга Аллах!» – деп къууанады бир адам. «Насыпсызма мен, сакъатма, эришиме!» – деп жарсыйды башха бир жан. Акъылманланы айтханларына кёре уа, Аллах бизге бергенин сынап береди. Игилик бла, аманлыкъ бла, халаллыкъ бла, харамлыкъ бла, тюзлюк бла, терслик бла, ариулукъ бла, эришилик бла … сынайды бизни Аллах. Бу философия оюм окъуучуну къалай жашаргъа керегини юсюнден сагъыш этдиреди.

Токумаланы Раисаны поэзиясыны бир энчилиги – ол, не мудах затны юсюнден айтса да, иги къууум эте, таукелликге чакъырады.

Жан татлыды байлыгъынгдан, малынгдан,

Учузлукъду жарлыма деп жалыннган.

Керти адам адамлыкъдан чыкъмайды,

Жилян чыгъад жаз башында къабындан.

Ёлюм, келип, тасхабызны тапмасын,

Эртте келип, эшиклени къакъмасын.

Ёлюмден да ауур ишле кёпдюле –

Аллах бизни бу затладан сакъласын.

Бюгюн къалам эгечим Токумаланы Раисаны фахмусуна къууана, аны тиширыу – ана, эгеч сёзюн – тилеклерин Аллах къабыл этерин сюеме. Насыплы кюню кёп болсун!

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: