Къууанчлы тюбешиуле

1951 жылда кюз артында мен, ВЛКСМ-ни Ара Комитетинде Къазахстанны бла Орта Азияны республикаларыны комсомол организацияларыны секторуну таматасы болуп ишлегенимде, жыйырма кюннге Къыргъыз ССР-ге командировкагъа баргъан эдим. Бизни самолётубуз республиканы ара шахары Фрунзени аэропортунда къоннганда, кюн, кёкню къыйырын къызартып, батаргъа жууукълашхан эди.

Аэровокзалда манга, Къыргъыз ССР-ни  ВЛКСМ-ни Ара Комитетинден экеулен тюбеп, республиканы ара органларындан узакъ болмай орналгъан аламат къонакъ юйге элтдиле. Москвадан Орта Азиягьа дери узакъ жолдан сора хар заты да тап къуралгъан отоуну балконуна чыгъып, тёгерекде-башда ариулукъгъа сейирсинип къарайма. Къайсы жанына къарасанг да, кюз артында болуучусуча, кёп тюрсюнлю, къалын чапыракълы бийик терекле...

Буфетде ауузланып, жукъларгъа жатама, кёзюме уа жукъу кирмейди. Сагъышым неди десегиз а: бир жерлилерим - малкъарлыла бла биринчи тюбешиуюм къалай боллукъ болур деп, олду. 1944 жылда, туугъан жерлеринден зор бла кёчюрюлген, кёп къыйынлыкълагъа чыдап, бюгюн да мында жашагъан таулула къалай тура болурла? Аланы араларында мени атамы шуёху Черкесланы Маштайны юйюрю, мени бла бирге окъугъанла - Ксаналаны Ибрагим, Киштикланы Исмайыл, белгили поэт Къулийланы Къайсын, тамата къарындашым Жиросланны татлы тенги Бёзюланы Ахмат да болургъа керекдиле, дейме ичимден кеси кесиме. Жюрегим терк-терк ургъанын сезип турама. Ол “къаты ишлегенден арыгъандан” сора, кече ортасындан иги кесек да озуп, жукъу хорлайды.

Эрттенликде, сагъат оннга ишлей, республиканы комсомолуну Ара Комитетини биринчи секретарь! Борбиев, къонакъ юйге келип, мени ишлеген жерине элтди. Иги кесек ушакъ этгенден сора Борбиевден тиледим: “Комсо¬мол ишлерибизни башлардан алгъа мени бир жерлилерим бла тюбешдиралмазмыса?”- деп.

- Аны уа къурайыкъ, не сёз барды, - деди ол. - Ала Фрунзеден узакъ болмай жашайдыла. Бусагъатда бал туз чюгюндюрню жыя турадыла.

Алай айтып, Борбиев жолдашларын кетерге эркин этди, биз а олсагъат окъуна бал туз чюгюндюрню бай тирлигин ёсдюрюуде уллу жетишимлери бла къыралгъа белгили Чюй тюзюне атландыкъ. Кюн ортада Кант районну бек уллу колхозларындан бирини сабан юйюню къатына келип тохтадыкъ. Чюгюндюр ёсдюрюучю бригада тюш азыкъ ашаргъа хазырланып тура эди. Бизни кёргенлей, тёгерегибизни алдыла. Борби¬ев уллу ауаз бла: “Жолдашла! Сизге къонакъгъа Москвадан бир жерлигиз - къабартылы Эфендиев келгенди, ол ВЛКСМ-ни Ара Комитетинде ишлейди”, - деди.

Андан сора, тиширыула, кёз жашлары келе, бир бири ызларындан мени къучакълагъанларында, кёлюм толду. Эр кишиле уа берчли къоллары бла къолуму къаты къыса эдиле. Къучакълашыула эм къол тутуула бошалгъандан сора мен бизни гитче туугъан журтубузда жашауну юсюнден хапарымы быллай сёзле бла бошадым: “Багъалы къарындашларыбыз эм эгечлерибиз! Къабартылыла, Чирик кёл, Чегем чучхурла, Минги тау, шорхулдап саркъгъан тау суула да сизни унутмагъандыла эм сакълап турадыла. Сиз кесигизча, мен да, 1944 жылдача, жюк ташыучу вагонладан угъай, пасса¬жир вагонладан къуралгъан эшелонла бир бири ызындан сизни аталарыгъызны жери¬не къайтарыр кюн терк жетерин бек сюеме эм аллай кюн келлигине да ишекли тюйюлме”.

Бизни узун столгъа олтуртдула. Мен да, Борбиев да, водителибиз да татыулу малкъар хычинледен тойгъунчу ашадыкъ, ахшы айран да ичирдиле. Ызы бла барыбыз да чюгюндюр бахчагъа бардыкъ. Эр кишиле, тиширыула да манга жан-жанымдан соруула бередиле. Къабартылы жууукълары, танышлары къа¬лай жашагъанларыны юсюн¬ден хапар билирге сюедиле. Мен аланы кёбюсюн таный болурма деп, алай сунадыла. Кертиди, ала соргъанланы араларында мен таныгъанла да бар эдиле. Ол кезиуде эки эр киши бла бир тиширыу а къыргъызлыланы бла къазахлыланы бек сюйген миллет ашларын - “бешбармакъ” хазырлаугъа киришдиле. Эт излеп узакъгъа барыр кереклиси уа жокъ эди - сабан юйню тёгерегинде къойла отлай эдиле.

Ушхууурда юч сагъат чакълы олтурдукъ. Ингир къарангысында, бир жерлилеримден айырыла туруп, мен дагъыда бир кере келирге сёз бердим. Бизден узакъ Орта Азияда малкъарлы къарындашларыбыз бла тюбешиулерим алай тап башланнган эдиле. Экинчи кюнюнде Къыргъыз ССР-де аты саулай республикагъа белгили болгъан Къулийланы Къайсынны къыйналмай тапдым. Ол мени жазыучу

Залийханланы Жанакъайыт бла танышдырды. Ингирде ала мени операны эм балетни А.Малдыбаев атлы къыргъыз театрына чакъырдыла, “Айчурек” деген миллет спектакльге къарадыкъ. Анда баш рольну тауушлукъ балерина Бюбюсара Бейшеналиева ойнай эди. Спектакльден сора мени аны бла эм Чингиз Айтматов бла, бу театрде баш администратор болуп ишлеген Боташланы Исса бла танышдырдыла.

Малкъарлыланы андан ары излеуюм, жарсыугъа, башланнганыча тап бармады. Не кюрешдим, не кюрешдим - Киштикланы Исмайылны бла Ксаналаны Ибрагимни адреслерин табалмадым. Жарыкъландырыуну министри Токтогановну болушлугъу бла Черкесланы Сарбийни бла Бёзюланы Ахматны къайда жашагъанларын билдим. Алай ала бла тюбеширге онг чыкъмады. Министр айтханнга кёре, Ахмат Иссык-Куль областьны Пржевальский районунда школну директору болуп ишлей эди. Ыйых кюн эрттенликде жолгъа чыгъып, ингир алагьа партияны райкомуну юйюню аллына келеме. Райкомда дежурналыкъ этген къыргъызлы кишиге Бё¬зюланы Ахматны къайда табаргъа боллугъун сордум. Бу районда аллай тукъуму болгъан адам жашамайды, деди ол. Артда Ахмат школну ди¬ректору болуп областьны башха районунда ишлегени белгили болгъан эди. Бёзю улун кёралмагъаныма жюрегим къыйналып, уллу Иссык- Куль кёлню бойну бла, шах-шах бахчаланы жаны бла Тянь-Шань областьха тебиредим.

Юй кюнден, Фрунзеге къайтып, телефон бла Сарбийге сёлешдим. Ол Къыргъыз ССР-ни Джалал-Абад шахарында область библиотеканы директоруну за¬местители болуп ишлей эди. Сёлешиуюбюзню ахырында Москвада мени телефонларымы номерлерин жазарын тиледим Сарбийден.

- Ким биледи, керек болуп иш къалса, - дедим.

- Керек болургъа да болур, - деп жууаплады Сарбий эм аны бла те¬лефон ушагъыбызны бошадыкъ.

Мен Къыргъыз ССР-ден къайтханлы жыл озду. Ол заманны ичинде Къазахстанда, Узбекистанда, Туркменияда да болдум. 1952 жылны июль айында уа бир кюн телефон зынгырдады, чолпуну алып, Черкесланы Сарбийни ауазын эшитдим.

- Къайдан сёлешесе, Сар¬бий? - деп сордум.

- Метрону Дзержинский станциясындан чыкъгъан жерден, телефон-автоматдан, - деп жууаплады ол.

- Алайдан кетмей тур, юч-тёрт минутдан жетеме деп, чолпуну салдым. Орамгъа чыгъып, майдандан ётюп, метрогъа кирдим. Сарбийни бла мени къучакълашханыбызгъа жаныбыз бла ётген адамла эс бурадыла. Сарбий¬ни ишлеген жериме элтип, комсомолну Ара Комитетини буфетинде сыйладым, андан сора Москва областьны Хим¬ки шахарына - культураны институтуна элтдим. Ол жолда манга бу институтну библиоте¬ка факультетинде заочно окъугъанын эм экзаменле берирге жай сессиягъа келлигин айтды. Общежитде жер алыр ючюн кёп заман къоратмадыкъ. Сарбийге, хар экзаменден сора манга телефон бла сёлеширин тилеп, ишиме къайтдым.

Сарбий экзаменлени барын да “бешлеге" берди. Ахыр экзаменден сора, теле¬фон бла сёлешип: “Костя, эки кюнден Къыргъызгъа учама”, -деди.

- Ашыкъма, къарындашым, сен манга бек керексе. Бусагъатчыкъдан бери жет, - деп, чолпуну салдым.

Бир-эки сагъатдан Сарбий мени кабинетиме кирди.

- Ачыкъ айт, туугъан жеринги кёрюрге сюемисе? - деп, сордум анга.

- Сюймей а, алай къайда эллай насып, ол манга тюш кибик кёрюнеди.

- Угъай, тюш тюйюлдю, тюндю. Мен бусагъат “Москва- Нальчик” поездде эки жери болгъан купеге заказ берейим. Поезд тамбла ингирде тебирейди. Экибиз да югга атланабыз.

- Костя, мен къоркъгъан этеме, - деди Сарбий, - жол¬да неда анда, туугъан жеримде, мени ызымдан тюшселе, артыбыз аманнга кетер.

- Къоркъма, - дедим мен, - санга бир киши тиерик тюйюлдю. Сени документлеринги сурагъан болса, мен служеб¬ный удостоверениямы кёргюзтюрме да, ол бизни къатыбыздан бек терк кетер.

Биз Нальчикге чырмаусуз жетдик. Поездден тюшюп, тобукъланып, Сарбий перронну бетонун уппа этип башлады. Аны алай этгенин кёргенимде, кёз жашларым тёгюлдюле. Сарбийни ёрге тургъузуп, Степной орамгъа элтдим. Бир сагъатдан мени анамы къарындашындан туугъан Калимет Тлостанов (партияны обкомунда ишлей эди), машина бла келип, бизни Аушигерге элтди. Атам-анам, къарындашларым -

Бати, Борис, Лёня да чексиз бек къууандыла. Кече ортасына дери жатмадыкъ. Эрттенликде Бати бизни (связьны район бёлюмюню начальниги болуп иш¬лей эди) Советский посёлкагъа элтди. Черкесланы Маштайны юйюню къабакъ эшиклерини аллында тохтадыкъ. Кёлю толуп, санлары къалтырагъан Черкес улун мен, къолтугъундан тутуп, атасыны юйюне кийирдим.

Бир кесек олтуруп, биз Чи¬рик кёл таба кетдик. Жолда бир ненча кере тохтадыкъ: элни ортасында, Бабугентге ётген жерде кёпюрню къатында. Чирик кёлню боюнунда эки сагъат турдукъ. Огъары кёллеге да бардыкъ. Анда да бир сагъат айландыкъ.

Ингир алагъа Аушигерге къайтдыкъ. Юйде бизни ашыгъып сакълай эдиле. Къабартылыла бла малкъарлыла къозу этден этиучю ашарыкъла хазыр этилип тура эдиле. Черекни жагъасында бизни туугъан юйюбюзде кечени зауукълу ётдюрдюк.

Сарбий бла мен Чегем чучхурлагъа, Минги тауну тийресине, Акъ-Суугъа да бардыкъ, Нальчикде кёп шуёхла эм танышла бла тюбешдик.

Ыйыкъ къарап-къарагъынчы озду, биз, Минводда самолётха минип, Москвагъа къайтдыкъ. Эки кюнден Сарбийни Къыргъыз ССР-ге ашырдым. Жууукъ адамымдан айырылгъаныма бек жарсыгъан эдим.
 

 

Килостан ЭФЕНДИЕВ, КъМР-ни алгъыннгы культура министри.
Поделиться: