«Республиканы айнытыугъа себеплик этерик - тамашалыкъ табийгъатыбызны тюз хайырланыуду»

Таула, жер башыны тёртден бирин алып, кёзге ариу кёрюннгенлери бла бирге кеслеринде кёп байлыкъланы жыйгъандыла – таза суула бла хауа, сейирлик экосистема, агъачла. Алай адамны зараны алагъа да жетгенди: тереклени, жаныуарланы тюрлюлери азайгъанды, табийгъан кирлендирилгенди. Аланы сакълаугъа эм къоруулаугъа жамауатны эсин бурдурур ючюн, ООН-ну Генеральный Ассамблеясы 2003 жылда 11 декабрьде битеу дунияда да Тауланы халкъла аралы кюнюн белгилерге оноу эттгенди. 

Республикабыз да Россейге, тыш къыраллагъа да, бек биринчи, кесини бийик таулары бла белгилиди. Алай биз табийгъат берген онгланы тюз хайырланалабызмы, алагъа сакъ болуп, туризмни айныталабызмы деген эм башха соруулагъа жууапланы Орус география обществону члени, суратчы, журналист, альпинист Мокъаланы Тенгиз бергенди.

- Тенгиз, таулагъа сейиринг болгъанын къачан ангылагъанса, бу иш бла не заманда кюрешип башлагъанса?

- Табийгъатха сюймеклигим сабийлигимден келеди, атам тарыхчы эди, битеу жашауун таулада жюрюгенди эм аланы сейирлик ариулукъларын манга да ачханды. Жылдан-жылгъа аланы юслеринден кёбюрек билирге итиннгенме, аны ючюн Къабарты-Малкъар къырал университетде сервис эм туризм жаны бла билим алгъанма. Анда окъугъан кезиуюмде экскурсия туризм бла кюрешип тургъанма. «АвтоТурГрупп» фирмада уруна, къуру кесибизни регионда угъай, Север Осетия-Аланияда, Ингушетияда жангы маршрутла жарашдыргъанбыз. Бусагъатда туристле аслам сайлаучу Цейский, Гезидон эм башха ауузлагъа жолоучулукъланы биз къурагъанбыз.

Сора, таулагъа жюрюп башлагъанлай, альпинизм да сейир кёрюннгенди, андан ючюнчю разрядым барды, Минги таугъа, Казбекге, Уллу Кавказ Хребетде къаялагъа талай кёре ёрлегенме.

- Баям, сурат алыргъа да алада кёргенинг кёллендиргенди?

- Алайды, суратланы бу къадар ариулукъну, деменгиликни башхалагъа кёргюзтюр муратда алып тебиреген эдим. Ол кезиуде республикада джиппинг къымылдау айнып башлагъан эди, алагъа къошулуп, маршрутланы санын дагъыда кёбейтгенме. Хар жолоучулугъумда фотоаппаратны биргеме алып, республиканы ариу жерлеринден уллу сурат архив да жыйгъанма. 2008 жылда «Свой стиль» фотоклубну таматасы Иван Лукьяненко бла танышхандан сора андагъы фотографла бла бирге жыл сайын кёрмючледе суратларымы да салдырама.

- Асламлы информация органлада чыкъгъан материалларынга кёре, бу ишинги бюгюн да къоймагъанса?

 - Журналист ишим да таула, табийгъат бла къысха байламлыды. Джиппер фестивальланы, къатышхан экспедицияларымы юслеринден Интернетде кесими блогуму бардыргъанма. 2011 жылда Пятигорскда Къабарты-Малкъарны юсюнден презентациямы кёргюзтгенимден сора Орус география обществогъа къошулургъа чакъырадыла. Ала бла юч экспедицияда, аслам мероприятияда болгъанма, бюгюнлюкде да ала информация, документация болушлукъ этгенлей турадыла. КъМР-ден, Осетиядан бла Ингушетиядан сора да, Чеченде бла Къарачай-Черкесде ишлер умутлубуз. Алада алыкъа адам аягъы басмагъан жерле кёпдюле. РИА КБР информация агентствода ишлейме да, анда тематикам таула, солуу, альпинизм бла байламлыды, туристлеге аталып энчи блогум барды.

Педагогика иш бла да кюрешеме. 2012 жылда Сабийлени эм жаш тёлюню чыгъармачылыкъ дворецини Туризм эм краеведение бёлюмюнде ишлерге предложение келгенди. Окъуучуланы экскурсиялагъа элтеме, таулагъа ёрлерге, топонимикагъа, краеведениягъа юйретеме.     

- Тенгиз, статьяларынгда бизде тау туризмни айнытыугъа кереклисича кюч салынмайды, сёзле ишге кёчмейдиле деп, кёп сагъынаса. Болгъан проблемаланы юслеринден толуракъ билдирсенг эди.

- Кертисин айтханда, тау туризм бла мында жангыз да энтузиастла бу ишни сюйгенлери ючюн кюрешедиле, къыралны жанындан бир уллу болушлукъ барды дерча тюйюлдю, финансированияны къойсакъ да, сегиз-тогъуз жылны бу ишни жалчытханлагъа бир ыразылыкъ къагъыт окъуна берилмегенди, ала не бир тюрлю эксперт советге, не магъаналы бир мероприятиялагъа чакъырылмагъандыла. Аны ючюн эм уллу жарсыу – ала кеслери алларына къалгъанларыды, ол а, башха кемчиликлени санамасакъ да, билимлерин башхалагъа ётдюрюрге чырмау этеди.

- Ангыламайма, битеу дунияда туризмни бу тюрлюсюнден бюджетге иги да хайыр чыгъаргъанларында, биз аллай бир онгларыбыз болуп тургъанлай бир зат эталмайбыз?

- Алчы регионладан экономикабыз, адамланы жашау онглары иги да артха къалгъанлары бла байламлы проблема тамамланмаса, солуу комплексни айнытхан алай тынч боллукъ тюйюлдю. Хау, «Север Кавказны курортлары» дегенча уллу проектлеге эс буруллукъду, рекреацияны башха тюрлюлери уа биягъы ауанада къаллыкъдыла. Биз шёндю республикада ишибизни бардырыр ючюн, тыш жерледен адамланы чакъырабыз, аланы сынамларына юйренебиз.

Билимли специалистле жетмегенлери да уллу кемчиликледен бириди. Алай башха регионладан бизге сейир акъырын-акъырын ёсе баргъаны бу чурумланы кетерир деп ийнанабыз. Къабарты-Малъарда спелеология, альпинизм, параплан спорт къурумагъанлары жангыз да аланы хайырынданды.

- Минги тауну, лыжаланы санамай, экскурсиялагъа барыргъа сюйгенле уа тюбеймидиле да?

- Ала бек кёпдюле, алай бу иш къонакъланы кёллерине жетерча тамамланмайды. Адамны психологиясы алайды – ол хар кюнден кёрген затын багъаламайды, биз таулагъа юйреннгенбиз, ала бизге сейир тюйюлдюле, тенгиз жагъада жашагъаннга суу да тюз алайды. Болсада тышындан келгенлеге мында хар не да тамашады. Алай экскурсоводланы тийишлисича хазырламагъанлы 20 жыл болады. Туристлени тарыгъыуларына кёре, аланы элтген адамланы билимлери жокъду, иш тап къуралмайды, къоркъуусузлукъ жалчытылынмайды. Бу затланы къаты контрольда тутаргъа керекди. Курортла эм туризм министерство къуралгъанлай хал толусунлай тюрленирикди деп ышаныулукъ уллу эди, алай жеринден зат тепгенди деп, алыкъа кёрмейбиз. Ала толу кючлерине ишлеялырча тынгылы бюджет болургъа тийишлиди.

Бу затла бла энчи предпринимательле неда санаторийлени тийрелеринде «Экскурсия» деген табличкалары бла тургъанла кюрешедиле. Алай туризмни кётюрюрге сюе эсек, ишни система халда бардырыргъа, турист сообществону жыяргъа, фирмаланы контрольда тутаргъа керекди.

- Бусагъатдагъы къыйын экономика болумда проблемала жашауну къайсы сферасында да бардыла. Алай айнырча мадарла да этиледиле. Солуу комплексде да болурла кёллендирирча шартла?

- Эм игиси быйыл Къабарты-Малкъаргъа солургъа бек кёп адам келгенди. Минги тауда лыжачылагъа не тюрлю онгла да бардыла, автомобиль экскурсиялагъа, экспедициялагъа атланнганла да чыкъгъандыла.

Къабарты-Малкъар аллай бирге сейирди, жаш адам аны башдан аягъына дери тинтип чыгъама десе, анга къартлыгъына дери заман жетерик тюйюлдю – бийик таула, къаяла, терен дорбунла, тенгизден къалгъан не да табарыкъды. Жангыз да биз бу къадар байлыкъны башыбызгъа жарата билирге керекбиз.