Онбешкюнлюк "солуу" онюч жылгъа созулгъан эди

Къыркъ тёртюнчю жылда февральны экинчи жарымында бизни, Къабарты-Малкъар къырал пединститутну биринчи курсунда окъугъан малкъарлы студентлени, онбеш кюннге солургъа барыгъыз деп, къолубузгъа справка маталлы бир къагъытчыкъланы да тутдуруп, юйюбюзге ашырдыла. Таулуланы, къабартылыланы да кёчюрген этерикдиле деген хапарны ары дери да эшитген эдик. Ич аскерледе къуллукъ этген бир подполковник таныш тиширыуундан айтдыргъан эди Черкесланы Мариямгъа. Мариям а ол тиширыуну юйюнде фатарда жашай эди. Бу къызчыкъны, дегенди подполков¬ник, айт да, юйлерине кетмеге къой, нёгерлерине да билдирсин. Сегизинчи мартда кече тамам онеки сагъатда Къашхатауну кёчюрюрге барлыкъдыла...

Сегизинчи мартны эрттенлиги. Кюн чууакъ, кёкде бир булутчукъ кёрюнмейди. Башха болмай, жайдача, жылы. Атабыз Тенгиз, чыбыкъ къырыучу гитче балтачыгъын, къайиш жип да алып, агъачха тебирерге хазыр болгьанды. Мени да биргесине элтиргеди мураты. “Кел, чыбыкъ къырып келейик, чалманны бузулгъан жерлерин жангыртыргъа керекди”, - деди.

- Бюгюн бизни кёчюрюрге келликдиле, чыбыкъ,чалман да керек тюйюлдюле, - дедим.

- Ол бош хапарды, не терслигибиз барды бизни, элибизни адамы саулай урушха кетгенди. Сен эриннгенден айтаса.

Манга артыкъ къаты бол¬май, атабыз агъачха жангыз кеси кетди. Тюш ууахтыгъа, терлеп, суу-салам болуп, чыбыкъ тартымны сюйреп келди.

“Тамбла да бир тартым келтирсем, бола кетерикди”, - деди.

Не кюрешдим, ийнандыралмадым атабызны бизни кёчюрлюклерине. От этип, эт биширирге эски чалманны ууатыргъа да къоймайды. Къалай-алай болса да, жолгъа азыкъ хазырладыкъ, машоклагъа нартюх къуюп, башларын къаты къысдыкъ. Жастыкъ, тёшек-жууургъан да жыйышдырып, хазыр болдукъ.

Къабыргъада сагъат тагъылып эди да, мен анга терк-терк къарайма. Ол подполковникни айтханы эсимден кетмейди. Онекинчи сагъат башланнганда уа, олтуруп, тышына чыкъмай турдум – кёзлерими сагъатдан алмай. Тюзда онекиде, бир минут артха къалмай, юйге экеулен кирип келдиле, бир лейтенант бла бир солдат.

- Къайры хазырланнгансыз? – деп сорду офицер, билмеген кибик этип.

- Да, бош алай, жолгъа чыгъаргъа иш тюшсе деп, - дедим мен.

- Иги этгенсиз, сизни Совет Союзну башха районларына кёчюребиз.

- Не ючюн?

- Немецлилеге болушханыгъыз ючюн.

- Биз немецлилеге болушмагъанбыз.

- Барыгъыз да болушхансыз. Къысхасы, сизге эки сагъат заман беребиз. Жылы кийимлеригизни бла аш-азыкъны асламыракъ алыргъа кюрешигиз, мирзеуюгюз бар эсе да...

Автоматны юсюбюзге тиреп, абери алыргъа къоймай, алгъан затыбызны да сыйырып, бир жанына быргъап къоя эдиле деп, аллай хапарланы да эшитебиз. Тюзюн айтсам, мен кёрмегенме аллай затны. Баям, ол кёчюрюрге келгенлени адамлыкъларына кёре болур эди. Бизни юйге кирген офицер, кеси да бир чырайлы жаш, эки сагъатха угъай, эрттенликге дери алалгъаныбызны алмагъа къойду. Бу уа бизге неге керекди деп, быстыр тикген “Зингер” машинаны алмагъан эдик да, лей¬тенант, кеси келтирип, машинагъа салды.

Алгъа бизни, эл аягъында ёзеннге чыгъарып, алайда тюшюрдюле, хапчукларыбызны да къотартдыла. Башында сагъыннганымча, кюн-жылы, кёк-чууакъ. Офицерле, айланып, юйюрлени жолгъа не затла алгъанларына къарайдыла. Азыкъ этерге жетишалмагъанланы, юйлерине жиберип, чоюнла келтиртип, къойла сойдуртуп, эт биширтедиле. Тёгерекде айлана тургъан малланы, солдатла кеслери, сюрюп келип, ма алай сойдургъанларын бюгюнча унутмай турама.

Уллу Россейни къайсы элинден, къайсы шахарындан бо¬лур эдиле ол оруслу жашла, ич аскерде къуллукъ этген офицерле. Таулу сабийчиклени, къоюнларына алып, къубултханла. Аладан экисини бир бири бла сёлешгенлеринде айтханлары эсимдеди.

- Бу халкъны чеченлиледен бла ингушлуладан башхалыгъын эслегенмисе? - деп соргъан эди бири нёгерине.

- Эслемей а, мамыр, жууаш адамла болгъанлары кёрюнюп турады, эр кишилери жокъдула, къартла, тиширыула, сабийле... Эр кишиле фронтдадыла, быланы нек кёчюргенлерин ангыларгъа къыйынды, - деп жууаплагъан эди ол.

Айхай да, аскерчилеге не дау, ала башындан берилген буйрукъну толтура эдиле. Алай аланы араларында мардадан асыры бек озгъанла, кеслерине берилген эркинликлени “бёркюн ал деселе, башын алып келген” огъурсуз жорукъ бла толтургъанла болгъандыла. Бир талай адамны ичинде да табылыргъа боллукъду бир аманы. Сау аскерде уа айтыр кереклиси да жокъду.

«Студебеккерле», бир бири ызындан келип, элни аягъына жыйылгъан адамла машиналагъа минип башладыла. Ала, жетмей къаллыкъча, алгъаракъ кетерге ашыгъадыла, хапчукларын, тап салыргъа кюрешмей, къалай да болсун, ары тюшсюн деп, машинаны кузовларына атадыла. Тюш ууахтыгъа ёзенде жыйылгъанладан адам аз къалды. Кюз бузула башлагъаннга ала къайгъылы болдула. Кёкню къара булутла басдыла. Энди уа адамла бютюнда бек ашыгъадыла жауун жетгинчи башы гетен бла жабылгъан машинаны ичине тюшерге. Азап жолуна тебирегенле аз-дан аз бола барадыла. Бираздан жауун, элек бла сюзюп жибергенча, ууакъ себелеп башлады. "Аланла, кёремисиз, кёк бизни жиляуубузну этеди”, - деди бир къарт къатын, ол ким болгъаны эсимде тюйюлдю. Адамланы жибитмейим дегенча, жауун шошлугъун тюрлендирмейди.

Бек артха бизни юйюрюбюз къалды. Биз да, машинагъа минип, жолгъа тебирегенлей, терк тохтаргъа ушамагъан жауун башланды, къарап-къарагъынчы жолла балчыкъ болдула. Алай америкалы “студебеккерлеге” тыйгъыч жокъ эди.

Машинагъа минерге артха къалгъанча, биз кёчгюнчюлени элтген поездлени да бек артдагъысына тюшдюк - онтёртюнчю эшелоннга. Ары дери тынч олтургъан тиширыула, поезд тебирегенлей, жиляп башладыла. Вагоннга адам сыйынып болмайды. Эшиклерин тышындан къаты бегитгендиле...

Къазахстанда Павлодар областьны Лазовский районуну Константинова элинде немислиле жашай эдиле. Биз¬ни ары келтиргенлеринде, анда адамла ачдан бек къыйналып тургъанларын кёрдюк. Немисли сабийчикле, ачдан бутчукълары да кёбюп, табакъчыкъла бла кёчгюнчюледен къышхыр тилеучю эдиле. Колхоз немисли колхоз болгъаны себепли, жыйгъан мирзеулерин саулай да къыралгъа алып, эллилеге жукъ да къоймай эдиле. Ма алай бла, алагъа уллу къыйынлыкъ сынатхандыла.

Окъууну андан ары бардырыръа, бийик билим алыргъа умут этип, мен Алма-Атада Киров атлы университетге пе¬динститутну история факультетини биринчи курсуну биринчи семестрин “бек ахшы” деген белгилеге бошагъанымы айтып, письмо жаздым. Бир ауукъдан быллай жууап келди: “Кёчгюнчюлени исто¬рия факультетге алыргъа эркинлигибиз жокъду, - башха факультетлеге, къайсын сайласагъыз да, экзаменле берип, алай кирирге боллукъсуз”.

Тап чакъырсала да, комен¬датура иерик тюйюл эди. Аны ангылап, окъуудан тюнгюлдюм. Колхозда ишлеп башладым. Андан бизни туз чыкъгъан жерге элтдиле. Саулукъгъа аманды деп, ол жерли адамла сюймей эдиле анда ишлерге. Бизге уа соргъан да этмедиле ары барыргъа сюйгенибизни бла сюймегенибизни. Туугъан жерибизден кёчюргенлерича, Къазахстанда да бир жерден башха жерге зор бла кёчюрген эдиле.

Онюч жыл озгъандан сора, 1957 жылда, Къабарты-Малкъар къырал университетни история-филология факультетини орус-малкъар бёлюмюне заочно окъургъа кирип, алай бошагъанма окъууну.