Жер таусуз болмаз, адам улу оюнсуз болмаз

Кеслерини кёп ёмюрлю тарыхларында тюрклюлени, бирси халкъланыча, жамауатны жарау этиу эм спорт оюнла жаны бла юйретген бай тёрелери къуралгъандыла, ала аланы битеу социал-экономика кезиуледен да тас этмегенлей ётдюралгъандыла. Белгилисича, тюрк тиллени подгруппалары барды: чуваш неда булгар, огуз неда къыбыла-запад (тюрк, азербайджан, туркмен, гагауз эм башхала), къыпчакъ неда шимал-запад (къазах, татар, башкир, къаракъалпакъ, ногъай, къарачай-малкъар, къумукъ. Къыргъыз эм къараим), карлук неда къыбыла-шимал (юзбек эм уйгъур), якут (якут эм долган), къыбыла-шимал (алтай, хакас, тувин эм башха тилле).

Бусагъатда тюрк халкъланы физический юйретиу жаны бла энчиликлерине жораланнган илму-методика адабиятда кюч упражненияланы бла оюнланы миллет тюрлюлерини хайырланыуну магъаналылыгъыны юсюнден кёп айтылады. Аны юсюнден алимле М. Талкиев, Аталаны А., Байрамкъулланы Х., Х. Галеев, Т. Бекбатчаев, А. Джикаев, Г. Языев, Ф. Керейтов, Аюбланы В. эм башхала жазгъандыла.

Тюрк халкълада алгъын, бусагъатда да чаришлеге (ат шабыс, ат чабыш, аламан, байга, аламан пойга), жыгъышыугъа (курес, кураш, гуреш, тутушуу), аркъан тартыугъа, таш атыугъа, узун къурукъгъа ёрлеуге эм башхалагъа сейир уллу болгъанды. Аланы ногъайлылада жюрюген бир къауумун туура этейик, аланы асламысы къарачай-малкъар халкъда да болгъан оюнладыла.

Ат шабыс. Чаришле, тёредеча, жууукъдагъы элледен адамла бирге байрамгъа жыйылгъан заманда бардырылгъандыла.  Жыйылгъанланы ушакъларыны баш темасы атла болгъандыла, аланы чабышыу теркликлери, чыдамлылыкълары, ариулукълары эм башха ышанлары. Ол ушакъла кёбюсюнде даулашлагъа бурулгъандыла, даулаш а эришиу бла бошалгъанды. Анга тёреде болгъаныча жаланда даулашханла угъай, байрамгъа келгенле барысы да къатышхандыла. Атланы жерлегендиле, бир тизгиннге сюегендиле эм белги берилгенлей алгъа тюзлеге чапдыргъандыла, белгиленнген жерге дери, алайдан барысы да артха бурулуп чабышхандыла. Артха биринчи къайтхан хорлагъаннга саналгъанды.

Узакка шабысыу. Бу узун эм бек узун жоллагъа чаришге чыгъыуду. Эришиуле тюрлю-тюрлю табийгъат чырмаулары болгъан къынгыр жоллада бардырылгъандыла. Кеси да спорт байрамланы биринчи эм бек даражалы кезиуюне саналгъанды. Чаришледе атлыны усталыгъы бек магъаналыгъа саналгъанды. Бирде тири эм чадамлы аты болгъан угъай, эришиулеге тюз кёзден къарай билген, болумну алгъадан кёралгъан, атны тап хазырлаялгъан, жолда аны кючюн тюз айыртлап белгилеген хорлап къойгъанды.

Ат егу. Атны терк жерлей билиуде эришгендиле. Судьяла тебиреген эм ахырына жетген ызланы белгилегендиле. Башланыуну белгилеучюню оноуу бла къатышханла бир тизгиннге сюелгендиле. «Атланы егинъиз!» деген чакъырыу эшитилгенлей, атланы жерлеп чаришни башлагъандыла. Белгиленнген ызгъа биринчи жетген хорлагъаннга саналгъанды.

Ат омырауластырыу. Атны тёгерек къуршоудан чыгъарыргъа кюрешиу. Эришиуню бардырырча сыйдам майдан сайланнганды, анда кенглиги 10-15 метр болгъан тёгерек ызланнганды. Аны ортасына эки атлы чакъырылгъандыла, ала бир бирлерин тёгерекни чеклеринден тышына чыгъарыргъа кюрешгендиле. Мында къамичини хайырланыргъа, къаршчыны, аны атын урургъа жарамагъанды. Кесини атын терк тепдиралгъан, кесича энчи тёгерек бурулалгъан эм аты бла алдау тебиуле эталгъан алчылыкъгъа чыкъгъанды.

Аудастырыу. Атлыланы единоборстволары. Эки атлы кюрешде бири бирин атдан жыгъаргъа излегендиле. Хорлам къаршчысын жерге аталгъаннга берилгенди. Бу эришиуле атлыладан уллу кюч-къарыуну, тириликни, акъылны, жигитликни излегендиле, аны себепли алагъа онсегиз жылдан аз болмагъан иги хазырланнган жаш адамла алыннгандыла.

Йорга шабыс. Жоргъа атлада чариш. Йорга деген бизнича жоргъа атды, аны тебиулери жумушакъ эм бир маталлы болгъандыла. Чапханда онг ал аягъы эм онг арт аягъы (сол ал эм сол арт аякълары) бир жолгъа алгъа атлагъандыла. Эришиуню кезиуюнде иги жоргъа тёрели чабыугъа кёчмегенди. Ол жорукъну бузгъан сайын атлыгъа тазир салгъандыла, ючюнчю бузукълукъ болса, эришиуден чыгъарылгъанды. Эришиуле къысха дистанциялада бардырыладыла.

Кунан шабыс. Ючжыллыкъ атлада къысха дистанциялада чаришиу.

Куъмис алу. Атлы чабышыу халда энишге ийилип бир бири ызындан гитче саугъачыкъланы жерден узалып алгъанды, саугъаланы араларында 100-300 метр узакълыкъ болгъанды. Хорлагъаннга жерден эм кёп саугъаланы кётюрген саналгъанды.

Улак тартыс. Улакъ тартып алыу, орусча – козлодрание. Кенг майданны ортасында 2 метр кенглиги болгъан тёгерек ызланнганды, эришгенле аны ортасына улакъны мыллыгын атаргъа кюрешгендиле. Къатышханла ол тёгерекден узакъ болмагъанлай тизилишгендиле эм судья белги бергенлей улакъны чабып сермеп алыргъа кюч салып кюрешгендиле.

Куърес – тутушуу. Миллет тутушуу тюрклюлени суратлау адабиятларында, фольклорларында, жигитлик эпосларында туура кёргюзтюлгенди. Эришиу асламысында жангы жылгъы кюнледе (науруз), жаз башы байрамлада (сабантой) бардырылгъанды. Жыгъышыугъа жер-жерли  эм тышындан келген атлары айтылгъан пелиуанла, къараучуланы араларындан кючлю инсанла къатышхандыла.

Тутушууну жорукъларына кёре,  къаршчыны кюйюзден ёрге кётюрюп алыргъа керек болгъанды, ызы бла аны жан сюекге алып сыртына неда жанына салыргъа. Анда тюрлю-тюрлю приёмла кёпдюле – къаршчыны абындырыула, илиндириуле, ёрге сюелип атыу, жыгъылыуда атыу, кёп тюрлю буруула эм бурултуула.

Тутушуу тёресиндеча 3-6 минут бардырылгъанды, алай ол андан кёпге созулгъан кезиуле да болгъандыла. Анда хорламны алыу жаш адамны бек кёллендиргенди. Аслам къаршчыны жыкъгъан пелиуан жерлешлерини ёхтеми, элини даражалы инсаны болгъанды.  Алгъын тутушханла ауурлукъларына кёре бёлюнмегендиле, хорлагъаннга алчы саналып къалгъанды.

Арканман тартысыу, бизнича айтханда – аркъан тартыу. Кюч-къарыулары уллу болгъан эр кишиле аркъан тартхандыла. Къауумлагъа энчи тукъумла, жууукъда жашагъан бир ненчаулан, элле бирлешип болгъандыла, 7-11 адамдан къуралгъандыла. Аркъан тёредеча атны къыл чачындан эшилгенди. Энчи ыздан белгиленнген жерге дери аркъанны созуп элталгъан хорлагъаннга саналгъанды.

Къурукъгъа миниу. Анга деп тюрлю-тюрлю бийиклиги эм базыкълыгъы болгъан къазыкъла хайырланнгандыла. Бир-бирде аланы юслерине жау жакъгъандыла. Эришиуле эки тюрлю болгъандыла: къурукъда тагъылгъан саугъаны жетип алыу эм жау жагъылгъан къурукъгъа не къадар бийик ёрлерге итиниу.

Окъ атыу. Садакъдан атдыргъандыла. Элли метр узакълыкъда кийиз такъгъандыла, аны юсюнде тёгерек ызлагъандыла, атны къызыу чапдырып, ол кезиуде садакъдан тёгерекни ортасын марап атдырыргъа кюрешгендиле.

Тас атыу – таш тюртюу. Эришиуге деп сыйдам узун формалы тёгерек ташны сайлагъандыла. Аны жеринде сюелип тюртгендиле неда эркин чабып келип тюртюрге итиннгендиле. Асламысында ташны жеринде сюелип тюртгендиле, таш жерге тюшгюнчю аякъланы жерден айырыргъа жарамагъанды. Ташны ауурлугъу аны тюртгенлени жыл санларына кёре болгъанды (3-7 килограмм).

Аурлыкты коьтеруь – ауурлукъ кётюрюу. Анга деп ауур таш сайлагъандыла, аны эки къоллары бла белине неда кёкюрегине дери кётюргендиле. Бек ауур ташны кётюралгъан хорлагъаннга саналгъанды. 

Тюрк халкълада быллай тюрлю оюнла да кёп бардырылгъандыла:

Орда – сабийлеге деп бардырылгъан тири оюн. Жарыкъ кечеледе сабийле эки къауумгъа бёлюнюп белгиленнген жерде жыйылгъандыла. Къауумладан биринде сюек болгъанды. Аны бир жанына атхандан сора, жыйылгъанла аны излерге ашыкъгъандыла. Тапхан: «Сюек менде!»- деп къычырып, «орда» деп белгиленнген жерге чапханды. Ол алайгъа къаршчыларындан алгъа жеталса, ала аны сыртларында учургъандыла. Оюн кюндюз да бардырылгъанды.

Акъсакъ къаргъа. Ойнагъанла,  эки тенг къауумгъа бёлюнюп,  бир - бир бетлерине къарап сюелгендиле. Бир бирлерини ызындан аланы хар бири онг неда сол аягъын жан сюеклерине дери бюгюп жаулукъ бла къысхандыла. Ызы бла «Алгъа!» деген чакъырыу эшитилгенлей, эки къауумну адамлары да къаршчы къауумну тизгинине дери бир аякъларында секирип жетип, жаулукъну тешип артха кеслерини къауумларына къызынып келгендиле. Жаулукъ бирден бирге ётюп, ахыр ойнагъаннга дери баргъанды, ол а ахырында оюнну къураучугъа дери чабып, жаулукъну аны къолуна тутдургъанды, алай биринчи эталгъан хорлагъаннга саналгъанды.

Бир материалда тюрк халкъланы энчи кюч-къарыу упражненияларын эм оюнларын айтып бошаргъа онг жокъду. Мында биз ногъай халкъны сабантой эм башха байрамларыны программаларында хайырлана тургъанланы сагъыннганбыз, ала, айтханыбызча, къарачай-малкъарлылада да жюрютюлген юлгюледиле. Тюрк халкъланы бай маданиятларыны бу кесегин эс этип тинтиу, сёзсюз, миллет оюнланы бюгюнлюкде магъаналарын теренирек ангыларгъа болушурукъду. Материал Къарачай-Черкесде 90-чы жыллада чыгъарылгъан «Половецкая луна» журналда Баймурза Калмыковну ишине кёре жарашдырылгъанды.

 

Жангуразланы Нажабат.
Поделиться: