Къанатлы жырлагъа ушагъан поэмала

Мокъаланы Магометни чыгъармачылыгъыны бир сейир кючю барды. Аны назмуларындан, поэмаларындан ургъан жылыуну, огъурлулукъну, таза ниетлиликни окъуучу туура сезмей къалмаз. Мокъа улуну  юсюнден закий Къайсын былай дегенди: «Суу устады назмуну сын сырып, къураргъа. Ана тилни бек иги биледи, аны назмусу ишленмеклигини бийиклиги бла айырмалыды». Магометни  поэмаларыны энчиликлери, айхай да, барыбызны да жюрегибизге жетип, кеслерине тартханлай турадыла.

Уллу жанрны болушлугъу бла тёгерекдеги  жашауну ачыкълаялгъан фахму ол усталыкъны бек бийик ышанына саналады.   Мокъа улу уа восток, запад поэзияны иги билгени себепли, аны тили эркин, тизмелери шатыкдыла, хаты бирсиледен энчирекди. Аны назмуларында, поэмаларында кётюрюлген темала битеу дунияны жарсытхан болумлагъа жораланадыла. Ол жазгъанланы окъуй, авторну  фольклорну, тарыхны да иги билгенине тюшюнмей къалмайса.  Ахыр интервьюларындан биринде поэт  былай айтханы да эсибиздеди: «Бизни жашау тарыхыбыз не заманда да бу къаялада, бу ташлада, бу тарланы ичинде, жырлада сакъланып тургъандыла. Эски жырларыбызны, нарт таурухларыбызны, жашауубузну ангылагъанла биз бурун заманлада бери къалай келгенибизни билмей амаллары жокъду. Аны себепли халкъ ауузунда жюрюген жырда, назмуда сакълана келгенди халкъыбызны дебери, иши, кючю, жаны да».

Жырны Магомет сабийлигинден бери  да бек сюйгенди. Ол, тойлагъа барып, анда къартла айтханлагъа тынгылап, алагъа эжиу этгени белгилиди. «Жыр кёллендирген этеди, ол жаралы  жюрегими къарыууду. Аны ючюн болур назмуларымы, поэмаларымы да, жырча, эсиме макъамланы келтире жазама», - дегенди поэт.

Жыр Къарачайда этилир, Бахсанда жырланыр, Чегемде эшитилир деген ал сёз бла башлайды Мокъа улу «Къарачай» атлы уллу эпикалы поэмасын да. Ол чыкъгъан заманда, артда да   кесаматчыла чыгъармагъа бийик багъа бергендиле. Мында биз поэтни илхамын, таза кёллюлюгюн, къарындаш халкъланы озгъан тарыхларына баш ургъанын кёребиз. Аны бла бирге къыйын кюнлени да эсгереди ол.

«Поэма – ол лирика сёз бла эпиканы бирикдирген жанрды. Алай поэтлерибизни бир къауумлары аны жюгюн жаланда лириканы мадарларына ышаннганлары да кертиди. Айхай да, ол заманда поэма поэмалыкъ эталлыкъ тюйюлдю», - дегенди белгили литературовед Толгъурланы Зейтун.  «Къарачай»  атлы чыгъарма  уа лиро- эпикалы жанрны жоругъуна  толусунлай бойсунады.

Поэма Къарачайны бла Малкъарны  шуёхлукъларына аталгъан сёзле бла башланады. Анда къарачай халкъны чынтты уланлары Ёртенланы Азретге, Къаракетланы Иссагъа, аны бла бирге азатлыкъгъа  жыр айтылгъанчады. Бу тизгинледе  поэтни оюму, ниети толу ачыкъланады:

                    Жаша, сынамай кемлик, къоранч!
                    Жаша, ачы кёрюнмей аш-суу!
                    Къууанчынг – Малкъаргъа да къууанч,
                   Жарсыуунг – Малкъаргъа да жарсыу.

Магометни чыгъармачылыгъында тюзлюк, патриотлукъ, Ата журтха сюймеклик аслам жерни аладыла. Ол сезимле, аны жюрегин бийлеп, къайнай тургъан  чучхур толкъунлача поэманы тизгинлеринде ачыкъ эсленедиле.

Игиликни излеген жюрекге сатхычлыкъ, къоркъакълыкъ бютюн бек ачыу тиеди. Мокъа улу  ата-ана жылыуну билмеген, кёчгюнчюлюкню, урушну ажымын сынагъанладанды. Жашха къарыуну ёз жерини жарыгъы, къууаты бергендиле. Аны себепли ол сабийлигинден окъуна туугъан журтуну кёгюн, жерин да энчи кёргенди. Алагъа къол кётюргенлени битеу жюреги бла кёрюп болмагъанды.

Поэмасында ол темагъа да уллу эс бургъанды поэт. Сёз ючюн,  аны жетинчи, сегизинчи кесеклеринде сатхыч Амантишни юсюнден айтылады. Къаллай бир жийиргенчлик эсленеди авторну чыгъармасыны бу жигитине.  Жалгъан дунияда жамауат анга тюкюреди, керти дунияда да тапмайды ол ырахатлыкъ:

                             Аны токъмакъ бла уруп,
                             Мункар батдырады жерге.
                             Сора, теренден суууруп,
                             Накир чыгъарады ёрге.

Батыр Къарча бизни  битеу айтхылыкъ уланларыбызны жыйымдыкъ сыфатыды. Аны ауузу бла айтылгъан тизгинле поэманы аслам ёзегин къурайдыла. Эрни кёз къарамы авторгъа жууукъ болгъанын, биз чыгъарманы ахыр кесегинде бютюн бек ангыларгъа болабыз. Жигит  бёрюле ичинде бёрюча улумазгъа, жюрегин дайым да тюзлюкге къул этерге, азатлыкъ ючюн жанын аямазгъа ант этеди. Аны керти тенглери Боташ, Науруз, Адурхай да къошуладыла Къарча айтхан сёзлеге.

Сёзсюз, поэма къыралны керексиз къаты жорукъларына къажау  жырды. Къул болуп къалгъандан эсе, сермешде ёлген игиди дегенча тизгинледе да поэтни таукеллиги ачыкъ эсленеди. Чыгъарманы ахырында поэт, эсин артыгъыракъ лирика сезимлеге буруп, жашауда къаллай къыйын болумла тюбеселе да, игилик хорларыгъына ийнандырады окъуучуну.

«Акъ бийиклени жырлары» деген поэмасында да Магомет жашау жорукъларына кертичилей къалады. Аны лирика жигити да  автор кесиди.  Ол халкъ къурагъан   терен магъаналы назмулагъа, жырлагъа мархабат бла башланады.  Чыгъарма онбеш кесекге бёлюнеди. Аланы хар бири да энчи темагъа жораланады. Алай аланы барын да тюзлюкге итиниу бирикдиреди.

«Аппамы акъыл сёзю» деген бёлюмде поэт шуёху болмагъан инсанны жарлыгъа санагъанын ачыкъ айтады. Къартла юйретген жашау дерслени уллу къыйматлары болгъанын белгилеп, алагъа уллу хурметин да билдиреди.

Поэманы тёртюнчю кесегинде автор беш тау элге беш алгъыш этеди. Алада Мокъа улу халкъына эркинлик, мамырлыкъ, сюймеклик, узакъ ёмюрлюк тежейди. Аллай тилекле къошулгъан жерледе, сёзсюз, автор пафос жанына кетаракъ да болады. Алай ол, тизгинни ызын, баш магъанасын бузмай, сёзюн андан ары бардырады.
Поэмада  атасын эсгерген жерлеринде энчи жумушакълыкъны ангылайбыз. Андан эртте айырылгъан жашчыкъ, артда ата билекликни, жылыуну дайым  излегенлей тургъанды. Бу тизгинлени окъуй, биз поэтни жюрегине синнген мудахлыкъны кёребиз:

                    - Балам, нек мудахса? Менме… атанг,
                      Келдим дуния шош болгъан чакъда.
                     Къабырыма жарашмайды аркъам
                     Санга тынгысыздан, тансыкъдан.

Ёксюзлюкню сезими  Мокъа улуну абадан заманында эсгериулеринде да аслам жерни аладыла. Поэт аладан хазна ычхыналмагъаны себепли болур назму тизмелеринде да аллай бир жюрек ачыкълыгъы, жашауну терен ангылагъаны, кимге да болушлукъ этерге хазырлыгъы.

Къайда да кертиликни излеген жигит жалгъан даула угъай, китап жазгъанла, назму тизгинледиле шуёхларым, дейди. Поэмада ол сюйгенине да айланып сёлешеди. Анга кесини «Кёк бла тилейме, кетме!» деген  белгили жырыны тизгинлерин къатлап айтады.

Чыгъармада тюрлю-тюрлю жашау болумла  суратланадыла, авторну ол кезиуде эсин бийлеген затла толу ачыкъланадыла, аны бла бирге миллетни айныу жолу да белгиленеди. Бу шартланы барысын да эсибизге ала, поэма лиро-эпика жанрны керти юлгюсюдю дерге боллукъбуз.

«Жанадыла бийик жулдузла» атлы поэмада уа авторну туугъан жерине сюймеклигини теренлигине тюшюнебиз. Мында, бирси чыгъармаларындача, биз поэтни туугъан жерини табийгъаты, адамлары бла къаты байламлыкъда болгъанын кёребиз.  Аны суратлау-ачыкълау амаллары да сейирдиле: ол тизгинлени окъуй, биз жашауну солууун, заманны ауазын сезгенчабыз.

Кёпню кёрген къартларыбыз да кёчгюнчюлюкню ажымын кёз жашсыз эсгералмайдыла.  Магомет да, киши жерини сууукълугъун сынагъан жаш, аны эсинде сакълап, артда уа чыгъармачылыгъында ол темагъа дайым  къайтханлай тургъанды. Поэмада азаплыкъда халкъ сынагъан огъурсузлукъну юсюнден хазна сагъынылмайды, ол  кеси кёрген, билген болумланы юсю бла билдирирге кюрешеди оюмун окъуучугъа.

Белгили затланы юсюнден къайтарып айтып туруу, белгилисича, окъуучуланы эрикдирирге болады, артыкъ кёллерине да жетмейди. Жазыучу  чыгъармасында кётюрген жарсыуланы жюрегинден ётдюрюп,  аланы энчи кёз къарам бла билдире эсе уа оюмун, аны жазгъаныны сыйы- даражасы да бийик болады. Ол жаны бла айырмалыды «Жанадыла бийик жулдузла» деген чыгъарма да.

Бир газет материалда Мокъаланы Магометни поэмаларыны барына да эс буруп, аланы сагъыныргъа амалыбыз жокъду. Алай была бары да тёгерекдеги мамыр жашаугъа, тенгликге, жигерликге, сюймекликге жораланнган къанатлы жырла болгъанларына уа киши даулашмаз.