Туугъан от жагъаларыны бла Ата журтларыны бирликлерин терен ангылау аланы поэзияларыны баш шартлары болгъанды

 Бизни заманыбызда миллет поэзиягъа Къулийланы Къайсын бла Расул Гамзатов кеслерини энчи суратлау шауданларын къошхандыла. Аланы жазгъанлары жашау турмушха, адеп-къылыкъ тёрелеге аталгъан затла бла философия оюмну теренлиги бла, лириканы кёп тюрлюлюгю бла айырмалыдыла. Аны бла бирге, къысхасы, ала тау халкъланы акъыл-эс хазналарын айнытыугъа, кеси кеслерин ангылай билиулерине, сёзсюз, уллу себеп болгъандыла. Кенгирек тутуп, башхача айтсакъ, бар миллетлеге да жангычылыкъ эди экисини поэзиялары. Ол эки деменгили шайырны юсюнден философия илмуланы доктору, профессор Эфендиланы Салих кеси заманында сейир материал жазгъанды. Аны хазырлап бюгюннгю номерибизде басмалайбыз.

  Къулийланы Къайсынны бла Расул Гамзатовну поэзия чыгъармалары кёп миллетли Россей Федерацияны суратлау адабиятыны алтын хазнасына къошулгъанлары кимге да баямды. Ала, ол закий сёз усталары, арымай-талмай, уста ишлеулери бла ачыкъ кёргюзтгендиле, фахмулу чыгъармалары дуния жамауатын къууандыра, къалай жазаргъа, къаллай жетишимлеге жетерге керегин, халкъгъа, Ата журтха да не игилик этерге боллугъун. Къулийланы Къайсынны, Расул Гамзатовну поэзия дуниялары, бирси уллу поэтлени, жазыучуланы дунияларыча, адамланы бетлерин жарытханлай, жюреклерин жылытханлай, жашаугъа кёллендиргенлей тургъандыла.

  Адам баласына, дунияны къураучусунача, аны дайым ёзгерте, жангырта баргъаннгача, кюн жарыгъынача, хурметли къарагъандыла ала, сюйюп, ыразы болуп, къууанып. Къулийланы Къайсын назмуларындан биринде, адамны юсюнден айта, ол – жер патчахыды, кёкден бери, жерге, эннген Аллахха тенгди деген оюмун жазгъанды. Не зат этерге да адамланы къолларындан келликди деп, анга толу ийнанып, ол эки поэт, адам эсини къыйырсыз-чексиз онгу болгъанын ачыкъ кёргюзте, кеслерини суратлау чыгъармалары бла адамлыкъны, иш ахлусуну сыйларын кёкге кётюргендиле, адамны къудурет бла къаты байламлыгъын суратлагъандыла. Алайлыгъы Расул Гамзатовну бу тизгинлеринде да айтылады:

  Адам дегенинг, мен оюм этгенден,

  Кюн ауаналарындан къуралгъанды,

  Суу шууулдаудан, сабыр да эрттенден,

  Кырдык, чыпчыкъ жырындан, терекледе

  Чыкъ тамычыладан туууп къалгъанды.

  Халкъны къылыгъына, тёрелерине уллу эс бургъандыла назмуларында Гамзатов да, Къулий улу да. Жамауатны ниет тазалыгъын энчи сыйлы кёрюп, халкъ адамыны тынгылы, толу, жарыкъ да сыфатын къурауну кеслерини баш борчларындан бирине санагъандыла Къууанч, къыйын кюнлеге тюбей, къууанчлагъа къууана, къыйынлыкъланы да кётюре билгендиле. Къолларындан келгеннге кёре, къолларындан а кёп зат келгенди, жашауну ётюрюксюз, омакъсыз суратлагъандыла, болгъанын болгъаныча ачыкълай. Белгилисича, «ёмюрлюк» темала бла бирге жашауда жангы тюрлениулени юслеринден айта, эрттеден эте келген тёрелерин бузмай, жамауат жорукъладан таймай, кеслери иги билген затланы юслеринден жазгъандыла бийик, жарыкъ фахмулары болгъан ол эки таулу поэт.

  Ала экиси да Ата журтларына – Россейге бла туугъан жерлерине – атагъандыла назмуларын. Гамзатов «Мени Дагъыстаным» деген китабында бек тынгылы айтханды адамны юсюнден. Хар адам, дегенди ол, жаш заманындан башлап, эсинде тутаргъа керекди бу дуниягъа, бош алай угъай, туугъан халкъыны инсаны болумгъа келгенин, ол борчну не заманда да намыслы, бет жарыкълы жюрютюрге керегин. Ол эки поэтге алай жашаргъа буюргъанды къадарлары. Къайры барсала, къайда болсала да, ала Ата журтларына, туугъан жерлерине къайгъыргъандыла, халкъларыны сагъышларын этгендиле. «Кечгинлик беригиз манга, Мисирни пирамидалары, Сена черегини чарслы жагъалары, Лондонну ариу къыркъылгъан чырпыла жасагъан жол жанлары, Американы тюппе-тюз, узун, жарыкъ жоллары. Мен сизге жалан да къууанып, сюйюп къарагъанма. Алай жюрегим а терк-терк урады, - ой, ненча кере болгъанды алай! – жангыдан Къызыл майданны бла Кремльни кёрсем», - деп жазгъанды поэт.

  Дагъыда окъуйбуз: «Мени багъалы Цадам! Мен энтта келгенме санга андан, ол уллу дуниядан. Мен аны, ол уллу дунияны, къыдыргъанма да, кёп сейир-тамаша зат кёргенме. Мени кёзлерим, ол ариулукъгъа къарап, ары-бери сылжырай эдиле аяусуз, къалайда тохтаргъа билмей. Ала бир аламат къаладан бирсине, бир адамны сюйдюмлю бегинден башхасына чапханлай жете эдиле. Алай мен а биле эдим, oлсагъатда кёре тургъаным не аламат эсе да, тамбла андан да аламатлыкъны кёрюрюмю. Гитче дагъыстан ауул Венециядан, Каирден не да Калькуттадан сейирликми болур?!»

  Къулий улу да, Гамзатовча, кемсиз сюйгенди туугъан жерин бютюн да тауланы. Тауланы юслеринден асыры кёп жазаса деп, бир къауумла анга тырман этгенлеринде, аладан кесин къоруулай: «Жаланда къар жапхан бийик тёппеле тюйюлдюле таула. Ала сейир-тамашадыла, ариулукъдула, нени эсе да бир деменгиликни билир сезим туудурадыла, Бетховенчадыла ала не да Маяковскийча!» - деп, айтып, ангылатып кюрешгенди.

  Кеси миллетин, аны ана тилин сюйген – ол эрттеден келген адетди, тёре. Ата-бабаларыны, аппаларыны жерлерин, туугъан халкъыны культурасын, аны адетлерин, тёрелерин сыйлы кёрмеген, сюймеген адам жокъду. Адамны юйю, туугъан жери, туугъан жеринде кесини дуния жашауу болургъа керекдиле, алайсыз ол жашау эталлыкъ тюйюлдю деп, андан айтханды Къайсын назмуларындан биринде.

  Туугъан от жагъасы таулугъа жалан да ана жылыуу, хошлукъ, юйюр жашауну къууанчы болуп къалмайды. Ата журтну белгисиди ол, адамны сабийлигин къанатландыргъан, жашлыгъын чыныкъдыргъан туугъан жерини белгиси. Адамны не заманда да насыбы Ата журту, туугъан жери болады. «Юй дегенинг – туугъан от жагъангды. Бизни ол бирикдиреди аталарыбыз туугъан жер бла, - деп, эртте айтханды Гамзатов. – Жашау турмушда, адамны адеп-къылыкъ сезимлерин айнытхан ниет сырында да юйню магъанасы уллуду, инсанны жашауунда ол алай, аз жер алмайды. Андан айырылса, адам жел тёнгеретген тегенекге тенг болуп къалады, кесини мурдорундан, тамырындан айырылып».

  Гамзатов, Къулий улуча, ол оюмну тюзлюгюн баямлап, кёлюндегин айтады. «Тойда, бушууда да, - дейди Гамзатов, - ауулну бла Ата журтну къадарлары бирдиле». Туугъан от жагъалары бла Ата журтну кенг тюзлери – ала бергендиле кюч таулу поэтлеге чыгъармачылыкъ ишлерин бардырыргъа, аладан башланадыла уллу дуниягъа элтген жолла. «Ай бла кюндюле, къууанч бла ишдиле» ала, Къайсынны къатлап айтсакъ.

   Туугъан от жагъаларыны бла Ата журтларыны бирликлерин терен ангылагъанлары Гамзатовха, Къулий улуна да жашауну тюз, уста суратлар онг бергендиле. Миллет мурдорда къуралгъан адабият чыгъармачылыкъны къыйматын бийикге кётюре, ол поэтле, таулуланы акъылман оюмларын айта, нарт сёзлеге тенг тизгинле бла бирге къабыр ташлада, къамалада жазыуланы да назмулагъа кийиргендиле. Поэт тенгини поэзиясын хар ким нек жаратханын белгилей, Къайсын былай дегенди: «Лириканы кючю бла оюм жютюлюкню насыплы келишиулери. Аны поззиясы акъылынга, жюрегинге да кёп зат береди. Ма аны ючюн сюедиле Гамзатовну назмуларын бир бирлерине ушамагъан кёп тюрлю окъуучула.

  Аны жазгъаны тынч ангылашынады, ауазы ким да ийнанырчады, ачыкъ жюрекденди, суратлау кючю уллуду – ала бары да оюмну бла сезимни биргеликлерине беклик бередиле, бютюнлюк. Расул шаркъ, таулу жорукъланы орус поэзияны уллу сынауу бла бирикдирир амал тапханды». Нени юсюнден жазсала да, ол ала жазгъан не болгъанын белгилеген, анга багъа бичген – оюмду. Эки кавказ поэтни да чыгъармаларында сёз сыйлы къуллукъ тындырады. Ана тил алагъа жаланда сёзлени ариу эшитилиулерича не да аланы табийгъат бла, халкъ бла байламлыкъларын жюрютюрге болушхан затча тюйюлдю. Oл алагъа бек сыйлыды, жюрек ийнакъларыды. Тапхан аналарынача, анга сюймекликлери ёмюрлюкдю.

  Бир башха тил саусузну этеди сау,

  Алай ол тилде мен айталмазма жыр.

  Тилим тамбла къуруп кетер болса,

  Мен бюгюн ёлюрге хазырма, хазыр!

  Гамзатовну «Ана тилим» деген назмусундандыла бу тизгинле. Аны бирча атлары болгъан эки назмусу барды. Бу тема поэтни башха чыгъармаларында да эсленеди - «Ауулдан къагъытчыкъ» деген поэмасында бла «Мени Дагъыстаным» атлы китабыны «Тил» деген бёлюмюнде. Ана тилни къаты къоруулауду ол.  

  «Гитче туугъан журт» бла Ата журтну юслеринден Гамзатовну акъыл-эс туудургъан ниетледен толу оюмларын кёребиз. Аны ол оюмларында миллетге, саулай адам улуна да, энчи кесине, жамауатха да келишген сыйлы, багъалы затла бир бирге къошулуп къаладыла. Къулийланы Къайсын бла Расул Гамзатов, алагъа дери бир адам да айтмагъанча, кеси тиллеринде, орус тилде да сёзню юсюнден сейир-аламат затла айтхандыла. Аланы айтханлары – миллет тилни сансыз этгенледен, аны айныуун тыяргъа, эркинлигин сыйырыргъа кюрешгенледен сакълауду. Аллай бетсиз, аллай жалгъан даучулагъа къажау жазгъанды бу тизгинлени Гамзатов:

  Чапыракълары агъып кетерле,

  Къуу болур деп бизни терегибиз,

  Анда-мында жаншайдыла бирле.

  Мен а айтама: бир тохтаман, биз,

  Таулула, ёмюрледе къаныбыз,

  Кёз жашыбыз бла аны андан

  Сугъарыпмы турдукъ? Ол – жаныбыз.

  Бизге ата-бабаладан къалгъан

  Терегибиз – ол не хазна къурур,

  Бютюн жашнап, тамырланып турур!

  Поэт бу затха толу ийнаныпды: аны ана тилини тарыхы – таулуланы ниет байлыкъларын ёсдюрюуде излемлериди, аланы сёзле бла айтылгъан жашау сынаулары, иги умутлары, муратлары. Ала уа гунч болуп, тас болуп къалыр амаллары жокъду. Хар миллетни кесини энчи культурасы, тили айный барлыкъдыла ансы, халкъ сау къадарда, угъай, ала къуруп кетерик тюйюлдюле.

  Къулийланы Къайсын да, Расул Гамзатов этгенча, жазып, айтып, миллет культураланы, миллет тиллени тюз ангыламагъанланы терсликлерин кёп кере тутханды кёзлерине. Бирде, СССР-ни Илмула академиясында тил илмуда ишлегенлени жыйылыулары болгъанда, Къулий улу былай сёлешгенди: «Бюгюн мында тиллени юслеринден айтханла билирге керекдиле: жигит, Ата журту ючюн жан бере туруп, «Азатлыкъ!» - деп, башха тилде угъай, ана тилинде къычыргъанды.

  Бу жаланда поэзия суратлау болуп къалгъан зат тюйюлдю, батырланы къанлары къызартхан жашау къыйматыды, бушуулу кертилик. Ууакъ халкъланы тиллери къысха заманда ёллюкдюле деген ауазла алгъаракъда эшитиле-эшитиле тургъанларын мен унутмагъанма. Аны къалай боллугъун, кеслерин кёп билген суннган жалгъан, хыйла сёзчюле угъай, жашау кеси кёргюзтюр». Андан сора да, былай дегенди Къайсын: «Ана тил хар бирибизге туугъан жерибизни ауазыды, анабызны ауазы. Аны биз кемсиз бек сюебиз.

  Ол бизни жырыбыз, жомагъыбызды, юйюбюз, от жагъабызды. Аны аламат сёзлери бла айта келгенбиз, энтта айтабыз къууанчыбызны, къыйынлыгъыбызны, сюймеклигибизни, умутларыбызны да».

  Расул Гамзатов Къулий улудан беш жылгъа кичи эди. Алайлыгъын киши да эслемегенди. Ала тенглеча эдиле! Экиси бирге болгъанда, алай кёрюне эдиле адамлагъа Москвада, Парижде, Душанбеде, Ленинградда, Махачкъалада, башха жерледе да. Хар ким къууанып, сюйюп къарай эди алагъа, ол жарыкъ, халал, чомарт таулулагъа. «Расул бизге, кесини тенглерине, - деп жазгъанды Къайсын 1973 жылда, - хар заманда сюйдюмлю, жарыкъ кёллю, огъурлу, лакъырдачы тенг болгъанлай турлукъду... Биз бек сюебиз аны, учунуулу, жарыкълыгъы къууандыргъан тенгибизни... Мен энтта, онбеш жыл мындан алдача, санга жаланда былай айтыргъа сюеме: «Жаша, Расул, бизден, бусагъатдагъы таулу поэтледен, бек игибиз!»

  Къулий улу 1958 жылны эсгергенди, Гамзатовну туугъан кюнюн байрамларгъа Цада деген гитче ауулгъа баргъан заманын. Ол кюнледе жангыдан чыгъып башлагъан эди бийикге ары дери къырал бырнак этип тургъан Къайсын. Расул а белгили авар поэт эди. Махтауу тауну тёппесине чыкъгъан. Къайсынны кёлюн кётюрюрге, анга таянчакълыкъ этерге керегин да ангылап, Гамзатов анга болушханды, аны юсюнден статьяла да жазгъанды. Аны уллу поэтге санагъан сёзлерин Гамзатов «Дружба народов» журналда басмаланнган «Навстречу современности» деген статьяда бла «Верность таланту» деген статьясында айтханды. Къулийланы Къайсыннга аталгъан назмусу да барды Гамзатовиу.

  Поэтни, поэзияны да борчлары неде болгъанларыны темасы эрттеден келген затды. Алай ол хар заманда жангыдан ачыкъланады, башхача. Къулий улуну, Гамзатовну жазгъанларында уа – бютюнда. Къулий улуну да барды эки назмусу, Гамзатовха аталып. «Расул Гамзатовха жазылгъан къагъыт» аладан бириди. 1970 жыл жазгъанды Къайсын аны. Тенглени къыйынлыкъдан сакълагъан къалай къыйын болгъанын айтады ол анда.

  Баргъаны боллукъду.