Ахшы врач, адепли адам

Белгилисича, генле кеслерин адамланы бир ненча тёлюлеринде  билдиргенлей турадыла. Мёчюланы Хызыр, анасы айтып, былай биледи: ата жанындан  экиге айланнган аппасы Мёчюланы Кязим, малкъар  поэзияны  мурдорун салгъан назмучу, белгили  халкъ  багъыучу, ана жанындан ыннасыны анасы  Арюбат, ыннасы Даухат, Нафисат да белгили  кырдыкчыла-багъыучула болгъандыла . Хызыр а аладан да ары баргъанды- ахшы врач болгъанды.

                                                    Насыплы сабийликни орунуна...

Ол кесини  атасын жаланда анасыны  хапарын эшитип, атасыны письмоларын окъуп,  таныйды, Мёчюланы  Хусейни аскерде къуллукъ этерге чакъыргъан эдиле, аны жашчыгъыны уа ол заманда  бир жылы  болгъан эди. Къабарты-Малкъардан  жаш актёр къыйын урушну ортасына тюшюп къалгъан эди. Запад Украинаны  азатлау ючюн сермешле,  Финляндияда къазауат...

Хусей юйдегиси Нафисатха письмоланы  терк-терк жазгъанды. Алада  жашына  кёп  тизгинлени жоралагъанды. Ол къаллай адам болургъа кереклисини  юсюнден айтханды. Нафисат ол къагъытланы, тас этмей,  сакълап тургъанды, арттаракъда уа аланы  жашына окъугъанды. Хызыр алагъа  атасыны осуятынача  къарагъанды,  жашауунда башчылыкъгъа тутханды.

Аны жашауу уа сабийликден окъуна бек къыйын болгъанды. Бызынгы суу къутуруп келип, ырхы элни  жарымындан асламысын басханда, анга жаланда 3 жыл болгъан эди. Кёп шыкъычыла ол кезиуде жашау  журтларындан ырысхыларындан къуру  къалгъандыла. Аллай  ырхы  дагъыда  келмез, деп,  ышаныулукъ  жокъ эди, шыкъычылагъа Кичибалыкъ элге кёчерге буюрадыла. Шыкъыдан кетмей жаланда бир ненча юйюр къалгъан эдиле.

Кичибалыкъда уа Хызыр Холам тарында кеси сабийликден  бери кёре тургъан  тик тау бетлени орунларына юслерин кырдык басхан тёшлеге,  юслерин къар басып жылтырагъан  таулагъа, эки  тёппели Минги таугъа къарайды.

Кёчюп келгенлеге жер юлюшле бердиле, жангы элде юйле ишленип тебиредиле, терек бахчала къуралгъандыла. Нафисат да гитче жашы, эки къарты бла  жашап башлагъанды жангы  жерде. Аланы  барысын да  барак юйде бир гитче отоучукъгъа орнатхан эдиле.
Аскердеги Хусей туугъан элине, юйюрюне жетген  къыйынлыкъны юсюнден хапар биледи, алай  келип алагъа болушлукъ этер онгу болмагъанды:  Минскде  разведшколда алгъыннгы актёр, энди уа кадр офицер курсантланы юйретгенди.

Аны юйюрю жангы жерде жашау эте  башлагъанлай, уруш  да жетди. Хар юйюрню абадан  эр кишилери фронтха кетгендиле, жашау бютюн къыйыннга айланады. Хызыр бешжыллыгъында фашистлени кёреди, оккупация не болгъанын сынайды. 1943-чю жылны башында  фашистле Къабарты-Малкъарны жеринден къысталадыла, Нафисат а баш иесини ёлгенини юсюнден къагъыт алады.

Бир жылдан а  малкъарлыланы  башларына уллу  палах тюшеди-ала туугъан жерлеринден къысталадыла. Халкъны къайры   кетип баргъанын, бир тар вагончукъда анасы, башха адамла да  нек жилягъанларын Хызыр ангылаялмай эди.

Узакъ жолгъа кетип бара тургъан 7-жыллыкъ  жашчыкъ ёлюм не болгъанын биринчи  кере анда билгенди. Вагонну  полунда жайылып салыннган тонну юсюнде аппасы Гитче жата эди, ол асыры  жётел этгенден, кёкюрегини ичи жырылдай эди. Аны бек къыйналгъаны кёрюнюп турады. Хызыр  жюрексинип жиляйды, къоркъгъандан угъай, анга болушлукъ этерге къолундан келмегени ючюн.

Абаданла аны алайдан кетерирге кюрешгенликге, жашчыкъ  унамайды. Ол, аппасыны къатында  олтуруп, исси къол аязчыкълары бла аны сууукъ къолларын къаты къысып  олтурады. Нафисат да жиляйды: саусузгъа ол да болушлукъ эталмайды, жаланда  кёлекден кесилип алыннган журун бла атасыны мангылайында сууукъ терни сюртюп  кетереди.

Саусуз къыйындан-къыйын солуйду,  кече уа  ёледи. Ма ол кезиуде къаст этген эди Хызыр  врач болургъа. Кёчгюнчюлюкде аланы  юйюрлери  Къазахстанда Талды Къургъан областьха тюшген эди, жашагъан а  Юштеде деген  гитче элчикде этип башлайдыла. Анда школ болмагъанды. Хызыр къоншу элде окъургъа кюрешеди, ол а 15  километр узакълыкъда.

Аны юсюне да,  Ата журтундан къысталгъан жашчыкъны жашагъан жеринден башха элге 2-3 километрден узакъ барыргъа эркинлиги жокъ эди. Анга школ болгъан элде жашагъан жууукъларында жашырын турургъа тюшгенди, алай бла уа  школгъа бармай да  кёп къалгъанды. Ол себепден    окъууун  бошаялмагъан эди ол заманда.

                                                        Къыйын кезиу бошалады

Хызырны аскерде къуллукъ этерге аладыла. Ол Прибалтикагъа тюшеди, уллу аскер кемеде къуллукъ этеди. Кавказлы жашха аскер врач Ефим Моисеевич Лохарь эс бурады, аны  кесинде  санинструктор болуп ишлерге алады. Хызыр битеу экипаж уллу намыс-сый берген ол адамдан кёп затха юйреннгенди. Андан сора уа  врач болургъа  бютюнда бек итиннгенди.  

Аскерде къуллукъ этиуню эм кёчгюнчюлюкню заманлары тауусуладыла. Таулула жерлерине къайтадыла.  Мёчюланы юйюрлери жашаргъа Шалушка элде тохтайды. 1960 жылда август айны ахырында школну директору Бауаланы Аскербийни жашы Магомет манга  былай айтхан эди: «Сени 10-чу «Б» классынга Кязимни экиге айланнган туудугъу окъургъа келликди. Къазахстанда ол аскерде къуллукъ этип бошагъанды, акъылбалыкъ болгъанлыкъгъа, окъууда кемчиликлери  бардыла. Анга бир болуш!»

Хау кертиси бла да, мен окъуучуларымы араларында жыл саны  озгъан бир жаш адамны кёрген эдим. Ол бек тап кийинип эди, ариу жюлюннген бетинде тири кёзлери мамыр жылтырай эдиле.

Аны бла бирге уа, мен класс башчы болуп ишлеген классда Мёчюланы Кязимни  тюзюнлей туудукълары Хайбар, Тоняка, Люба, Жанна  эм Таука да окъуй эдиле. Ала барысы да  айырмалы болгъандыла.  Жанна школну медальгъа бошагъанды.  Хызыр да маннга бек ариу кёрюннген эди.

Сентябрьни ахырында биринчи диктантны  жазабыз. Хызыр аны бек аман жазгъан эди. Окъуучулагъа дефтерлерин бергенден сора  былай эшитген эдим: « Э-э-э мынга школда турургъа керек тюйюлдю» Алай  кеси кесине, акъырынчыкъ Хызыр айтхан эди.

Мен аны дерследен сора, кесим  бла къалдыргъан эдим.

-Сен школгъа  нек келгенсе? – дейме анга.

-Аны бошап, медицина  институтха кирирге, врач болургъа сюе эдим,- дейди ол манга.

- Алай нек айтаса? Энди уа сюймемисе? Хар затны да тюзетирге боллукъду алыкъа. Алай кёп заманны ичинде, дайым къаты ишлерге  керек боллукъду. Мен саннга болушурукъма»,- деп,  анга ийнаныулу айтхан эдим.

Жашны кёзлери бютюн  бек жылтырадыла. Аны бла иги кесек заманны тынгылы ишлерге  тюшген эди. Горькийни, школ программагъа кирген «Мать» деген романын ол къайтарып-къайтарып кёп кере окъугъанды.

Аны баш  жигити Павел Власов Хызыргъа  баш юлгю болады. Мен анга Н.Г. Чернышевскийни «Что делать?» деген романын, Н.Островскийни «Как закалялась сталь?» деген чыгъармасын   да окъуп турама.

-Мен а биринчи диктантдан сора окъуна  тюнгюлюп къалгъан эдим- дейди жаш, ол китапланы  окъугъандан сора, кесине тырман эте.

Хызыр андан сора кючюн- къарыуун аямай, къадалып,  ишлеп башлайды. Экзаменде жазгъан сочинениясындан магъанасы ючюн -5,  халатлары  ючюн а 3 алгъандан сора, анга жан кирген эди...
      
                            Жетишимле болдургъанды, алай тохтап къалмагъанды

Беш жыл озгъандан сора, Хызыр школгъа,  устазларына ыразылыгъын билдирир, дипломун кёргюзтюр ючюн, келген эди. Невропатолог   усталыкъ алгъаныны юсюнден ёхтемлик бла айтхан эди. Артда уа  Ленинградха барып,  ординатураны  анда бошагъанды, аны бла  бирге уа,  саусузлагъа ийнеле бла  багъыуну усталыгъына да  юйреннген эди.

                                                        Жарым жыл озгъандан сора

Андан а Къабарты-Малкъаргъа къайтып, Тырныаууз  шахарда поликлиникада ишлеп  башлагъанды. Ол заманда шахарда вольфрам- молибден  комбинатда, экономист болуп, жаш къызчыкъ Люба Жарашуева ишлей эди. Хызыр, аны бла танышып, юйюр къурагъан эдиле. Алагъа  юч  сабий да тууады.

Уллу адамлыгъы болгъан уста врачны ишлерге КъМР-де МВД-ны медицина службада ишлерге чакъыргъан эдиле. Ол ведомствону  профоргу болуп 8 жыл, партия организациясыны секретары болуп  10 жылдан артыкъ   ишлегени да  аны уллу инсанлыгъы болгъанына шагъатлыкъ этеди.

Къаллай врач болгъанын  мен кесими юсюмде сынагъанма. Радикулитден бек къаты ауруп,   санчастьха тюшеме.

- Бир кезиуде сиз манга къаллай бир заманыгъызны эм кючюгюзню къоратхансыз, энди уа мен  сизни къолгъа  алайым,- дейди Хызыр, мени  бла тюбешгенде.

Ол  ийнеле бла сау айны ичинде  багъады манга. Дарманла бла да къолундан келгенин аямай  кюрешеди, массаж да этеди, дуниягъа жангыдан туугъанча, кийик саулукълу болама. Ол жолдан сора мени белим бир да къыйнамайды.

Хызыр бла бирси врачла  шуёх  халда сёлешгенлерин, саусузла да  анга уллу сый-намыс бергенлерин кёрюп тургъаным мени бек  къууандыргъанды.Бир кюн дежурный медсестра Хызырдан былай тилейди: «Додуевни анасы бла бир сёлешигиз. Ол ынначыкъ жукъламай эки сутканы турады. Терезеде чибинни тауушу къоймайды  деп тарыгъады.  Отоуда  бир чибин  жокъду, алай ол алай суннганлай турады, биз айтханнга уа ийнанмайды».

Мёчю улу аны палатасына барады,  ушакъ этеди. Ол а кесини тарыгъыуун врачха да айтады. Хызыр, терезени  къатына барып, чибинни  тутханча этеди, къол аязын къысып,  саусузну къулагъына жууукълашдырады: «Эшитемисе тауушун, энди мен аны тутдум, ол сени къыйнарыкъ тюйюлдю»,-дейди. Ма андан сора ынна татлы жукълайды.

-Сёз, эс буруу бир-бирледе бек  иги багъадыла,- деген эди врач бирси саусузгъа, ышара-ышара.

Геннадий Коммодов. Орусчадан Шауаланы Разият кёчюргенди.
Поделиться: