Туугъан от жагъаларыны бла Ата журтларыны бирликлерин терен ангылау аланы поэзияларыны баш шартлары болгъанды

Ахыры. Аллы 9 апрельни номеринде басмаланнганды.

Къулийланы Къайсынны хар бир жетишимине да кёлю бла къууаннганды Гамзатов. Къайсын халкъ депутатха айырылгъанда, анга 1974 жыл 17 июньда ол былай жазгъанды Бакудан: «Багъалы шуёхум Къайсын Шуаевич! Жангыдан сен СССР-ни Баш Советини депутаты болдунг! Жюрегими теренинден сени - халкъ келечини бу жангы жашауунгда ол къуллугъунг бла алгъышлай, сан саулукълу болурунгу, жашауунгда кёп къууанч кёрюрюнгю сюйгеними айтама!  

Огъурлу, акъыллы да адам халкъ келечиси болса, барыбыз да бирден тутхан ишге аны хайыры тиеди! Жангыдан санга къайтарылгъан узакъ да, жарыкъ да жол ёмюрюнгю ахырына дери биргенге баргъанлай турсун, нёгерлик этип санга, чегемлиге!

Таза жюрекден сени шуёхунг

Расул Гамзатов».

  1972 жыл, алгъаракъда айтханымча, деп жазады хапарын андан ары бардыра Эфендиланы Салих, Къулий улу дагъыда бир назму жазгъанды, Гамзатовха атап. Ол аны саусузла юйюнде жазгъанды, жарылып жатханында, жарсыулу сагъышла бездиргенлеринде. Жашау кёп тюрлю бола келгенин, кёп зат сынаргъа тюшгенин, биягъы къыйын сагъатына тюбегенин, къарыуу къалмагъанын айтханды ол назмусунда поэт.

  Къара кюнюнде, къыйын сагъатында, тенги бла ушакъ эте, кеси бла бир ниетлиледен жапсарыулукъ, таянчакълыкъ излегенди Къулий улу. Расул биле эди Къайсынны ауругъанын. Тенгине къайгъы этип, аны халын билирге сюйюп, телефон бла кёп кере сёлешгенди. Келип, кёре да тургъанды.

  1972 жыл Къулий улу бла Гамзатов Франциягъа бирге баргъан эдиле. Анда кёп шахарлагъа элтгенди аланы жоллары. Жак Дюкло бла тюбешгендиле, Морис Торезни юйюне баргъандыла, жазыучула А. Стильге, Л. Арагоннга, бирсилеге да къонакъ болгъандыла. Марсель шахарда бир бийик окъуу юйге баргъанларында уа, студентле Къайсыннга кёп тюрлю соруула бергендиле. Аладан бирлери былай соргъанды:

 - Не тилде жазасыз Сиз, мсье Кулиев? Сизни тенгигиз мсье Гамзатов да не тилде жазады?

- Мен малкъарча жазама, Расул – аварча, - дегенди Къайсын.

- Сизни алай кёплеми окъуйдула сора Совет Союзда? - деп, сейир этгенди ушакъ нёгер.

Тыш къыралда адамла сейирсиннген, ишекли да болгъан ол затха бизде киши да сейир этмей эди. Нек десенг биз эртте юйреннген эдик Расулну, Къайсынны жазгъанларын да къыралыбызда кёпле сюйюп окъугъанларына. Къулий улуну, Гамзатовну да, орусчагъа, бирси миллет тиллеге кёчюрюлюп, Союз, автоном республикалада, тыш къыраллада да окъула эдиле назмулары. Экисини жазгъанларын кёчюргенле аланы шуёхлары эдиле, тенглери. Кёчюрюучюлеге, ол эрттегили шуёхларына, бек ыразы эдиле ала, бек сыйлы кёре эдиле бир бирлерин. Бир бирге къагъытла да жаза эдиле, бирде ишлерини юсюнден, бирде  тансыкълап, ойнап, чам этип.

Аллай къагъытладан бири 1970 жыл 26 декабрьде Яков Абрамович Козловский жазгъан къагъытды. «Салам алейкум, Шамилни офицери, багъалы Къайсын, - деп жазгъанды ол. – Мен эки кюн мындан алда Ригада тенгиз боюнундан къайтханма, алыкъа «кавказ жыртхычла» жортууул этмеген жерден. Мен ол «жыртхычлагъа» бек тансыкъ болгъанма. Аладан бирлери, дейдиле, файгъамбарны келечиси Расул алгъаракъда Москвагъа келип, андан а, мен эшитген хапарлагъа кёре, Нальчик жанына ташайгъанды. Ким биледи, ол уллу къауум бла бирге Минги таугъамы чыкъгъан болур?!»

Къулий улу Расул шуёхуну туугъан кюнюне аталгъан байрамлада кёп кере болгъанды. Аны себепли Расул Гамзатовну юсюнден статья жаз деп, аз тилемегендиле Къайсындан Расулну жерлешлери. Бирде Дагъыстан Республиканы авар тилде чыкъгъан «Багиараб байрах» деген газетини редакциясы былай билдиргенди Къулий улуна:

«Хурметли Къайсын Шуаевич! Быйыл сентябрь айда бизни республикабыз Дагъыстанны халкъ поэти, Ленин атлы саугъаны лауреаты Расул Гамзатовну 50-жыллыгъыны къууанчын кенг белгилерикди.

Аны бла байламлы Расул Гамзатовну чыгъармачылыгъыны юсюнден кесигизни акъылыгъызны жазып, кёлюгюздегин дагъыстан басманы бетлеринде айтырыгъызны тилейбиз. Сиз Расул Гамзатов бла къысха шуёхлукъ жюрютгенигизни, аны чыгъармаларына не кёзден къарагъаныгъызны билебиз да, андан таукел болгъанбыз Сизден былай тилерге.

Расул Гамзатовну чыгъармачылыгъыны юсюнден Сизни сёзюгюзню бек сыйлы кёрлюкдю дагъыстан окъуучу. Аны себепли энтта тилейбиз Сизден, багъалы Къайсын Шуаевич, тилегибизни сансыз этип къоймагъыз».

«Поэзия» альманахда чыгъарыргъа Расул Гамзатовну 50-жыллыгъына аталгъан статья жазыгъыз деп, 1972 жыл 5 октябрьде ийген къагъытында Николай Старшинов да тилегенди Къулий улудан.

Къайсын ол тилеклени бек сюйюп тамам этгенди: Гамзатовну юсюнден статья жазгъанды, аны туугъан кюнюн белгилеген къууанчлы жыйылыулагъа къатышханды. Расул Гамзатовну бла Къулийланы Къайсынны, ол эки таулуну, Шимал Кавказны айтхылыкъ поэтлерини, шуёхлукъларын Дагъыстанда иги биле эдиле. КПСС-ни Дагъыстан обкомуну Биринчи секретары Умаханов республикада бардырылгъан къууанчланы барына да чакъырып тургъанды Къайсынны. Лауреатладан бирлери Къайсын болгъанын билгенде уа, телеграмма ийгенди ол, былай жазып: «Багъалы Къайсын Шуаевич, Сизни, къарындаш республика Къабарты-Малкъарны халкъ поэтин, «Жер китабы» деген назму китабыгъыз ючюн СССР-ни Къырал саугъасы берилгени бла жюрегими теренинден къызыу алгъышлайма. Чыгъармачылыкъда, жамауат-политика ишигизде да жангы, уллу жетишимлеге жетеригизни кёлюм бла сюеме».

Юбилейи бла байламлы кёп алгъышлаула алгъанды Къулий улу ол заманда шуёхларындан – дагъыстанлыладан. Дагъыстанны Жазыучуларыны союзу былай билдирген эди: «Багъалы шуёхубуз, Чегемни, битеу къыралны да тау къушу! Сени юбилейинг бла алгъышларгъа сюебиз. Мындан арысында сени поэзиянг бютюн бийикге учсун. Билиминг бютюн кенг, къарамынг бютюн жютю болсунла. Таулагъа, адамлагъа къууанчха сан саулукълу бол, жашлай тур. Къучакълайбыз. Дагъыстанны жазыучулары».

Дагъыстанда «Акъ зурнукланы кюнлерин» бардырыу тёреди. Ала поэзияны кюнлеридиле. Ала, айхай да, хар ким да билген «Акъ зурнукла» деген жыр бла байламлыдыла. Аны сёзлерин а Расул Гамзатов жазгъанды. Шуёхуну ол чыгъармасын бек жарата эди Къулий улу. Поэт анда Ата журтубузну атлары унутулмазлыкъ балаларыны, аны душманладан къоруулай, туугъан жерге киргенлени юслеринден айтады, - деп жазгъанды Къайсын. – Гамзатовха дери да кёпле жазгъандыла аны юсюнден, алай Расул башхача жазгъанды – кючлю, таза жюрекден, кёл салып, жютю къарам бла.

Ол алай иги, адамыча жазылгъанды, аны тизгинлеринде аллай кюч барды – ала хар кимни кёлюнде кеслерине жер табып, унутулмай, ёмюрге къаладыла. Къайсы бирибиз да билебиз жол жингирикледен биринде бизни да ахыр сагъатыбыз сакълагъанын».

Жыл сайын 1 ноябрьде поэзияны кюнлерин бардырыу Къабарты-Малкъарда тёреге айланнганды. Къулийланы Къайсынны туугъан кюнюне аталадыла ала. Аны 70-жыллыгъында да алай болгъан эди. Ол заманда поэзияны къууанчлы ингирлерине Расул Гамзатов, Мустай Карим, Муса Гали, дагъыда башхала келгендиле. Къулийланы Къайсынны Биринчи Чегемде юйюне-музейине бла Огъары Чегемге – туугъан жерине баргъан эдиле бары да. Къайсын хар ким бла да къалай шуёх бола билиучюсюн, ол аны бла ара шахарда биринчи кере къалай тюбешгенин айта эди жыйылгъан жамауатха Расул Гамзатов.

«Биз, бир бирни ары дери танымагъанла, эрттегили ахшы шуёхлача тюбешген эдик, сора ол мени «Москва» къонакъ юйде тургъан жерине элтди, - деп, алай эсгере эди Гамзатов. – Мен аны Дагъыстаннга чакъырдым да, ол да келди манга. Тау ауулгъа самолёт учмай эди да, биз юч кюнню анда бирге ашырдыкъ. Унутулмазлыкъ кюнле эдиле ала, нени юсюнден этмей эдик ушакъ! Сора биз къарындашла болдукъ... Сейир-тамаша адам... Бизни ауулда ол жаланда юч кюн тургъан эди, алай эллиле артда кёп кере сора эдиле манга: «Къайсын къалайды? Ол бизге къачан келликди деп. Терк-терк жете эди ол Дагъыстаннга, дагъыстан жазыучула бла шуёхлукъ жюрюте эди.

Арт жыллада  Къайсын ауруй эди да, мен анга келе-келе тургъанма. Жашар жыллары аз къалгъанларын биле эди Къайсын, аны юсюнден айта эди... Аллай халда да Дагъыстандан Аткъайны, бирси шуёхларыны жашау халларындан хапар сора эди. Ираклий Андрониковха, Ираклий Абашидзеге салам айтдыра эди менден. Кетовани бла Бажанны сюйюучю эди бютюнда. Аны таный эдиле, аны сюе эдиле Узбекистанны жазыучулары. Алай не заманда да ол Малкъаргъа тартдыра эди.

Аны асырагъан эдик биз... Жылла не къадар кёп кете бара эселе, ол къадар терен ангылай барабыз Къасынны даражасын, уллулугъун. Бизге нечик жетишмейди ол. Алай эсе да, дайым аны биргебизге болгъанын сезебиз. Аны ёлюмсюз поэзиясы хар заманда да бизни блады!»

Къайсынны назмулары бла Гамзатов онсегизжыллыкъ заманында шагъырей болуп башлагъанды, «Всегда гордился тем, что горец я» деген назмусун 1942 жыл 15 сенябрьде чыкъгъан «Правда» газетде окъугъандан сора. Артда ол назму «Социалист Къабарты-Малкъар» газетде, Шимал Кавказ бла Закавказьяны республикаларыны, областьларыны кёп газетлеринде басмаланнганды. Ол жыл окъуна ол назмуну СССР-ни бла Запад Европаны кёп радиостанциялары бериулерине къошхандыла. «Андан бери, - дегенди Расул Гамзатов. – Къайсынны поэзиясы мени огъурлу жол нёгерим болгъанлай турады».    

Биринчи кере Гамзатов артда ахшы шуёху боллукъ поэтни 1954 жылда кёргенди, Москвада декабрь айны экинчи жарымында совет жазыучуланы экинчи Битеусоюз съездлери баргъан кезиуде. 45 миллетни келечилери болгъандыла анда. Ала бла бирге  Къулйланы Къайсын да. «Алыкъа анга къыралдан аллай эркинлик берилмей тургъанлай, Москвагъа къыргъыз жазыучула бла барып, ол анда сёз да айтхан эди», - деп, алай эсгере эди Гамзатов. Къайсынны керти тенги Расул ол асыралгъан кюн аны ахыр жолуна ашырыргъа келген эди. Бушуу армау этип, сабийча, жиляп къалгъан эди ол. Сёлешалмай эди, сёзлери тамагъында тохтап. Къалай эсе да мугурайып, юйюгюп къалгъан эди:     жюрек жууугъу, сюйген тенги кетген эди дуниядан.

Къайсын шуёхундан, бирси сюйген тенглеринден айырылгъаныны ачыуун, жарсыуун да Расул Гамзатов «Давид Кугультиновха» деген назмусуну тизгинлеринде айтханды. Къалмукъ поэтге жарсыуларын санай, дуниядан кетгенлени, сау заманларында адабият ишни, жамауат ишни да эрттеден бери аны биргесине бардырылып тургъан шуёхларыны жиляуларын этгенди ол. Назму саулай да ушакъ халда, эсгериу халда жазылгъанды, кёзге кёрюнмей, терк озуп кетген жыллагъа жарсыудан толу сёзледен къуралып.

Къулийланы Къайсын бла Расул Гамзатов къошулмай, не бир бек магъаналы жамауат-политика иш, не культура иш бардырылмагъанды къыралны жашауунда. Къыралны жашауу бла бир эдиле аланы жашаулары. Сейир эди, жюреклерин учундура, итиниулюк кюч-къарыу берип тура эди алагъа.