Бир асыл адам болмаса

Хапар

Юйлери, суу боюнуна тюшюп баргъанча, алай тизилген элде жаз толу иелик этеди. Тау журту болгъанлыкъгъа, мында балли тереклени къызылсуу кёмюклери узакъдан окъуна эсленеди. Шахардан чыгъып, узакъ эллеге ашыкъгъан жаз нени да жангыртханды. Кёкден башха, дунияда бийик зат къалгъан болмаз деп тура эдим да, мында уа, Басхан ауузунда, не да бийикди, деменгили: акъбаш къаяла, чыранлы тау тёппеле, алада гумулжуклача жюрюген, къара, мор, жарыкъ кийимли адамла окъуна.

Жел дунияны бурдум этип келеди. Аны къанаты жетмеген ышыкъ къала болмаз дерсе. Уясын боран элтген къанатлыны кюйю мында жаратылгъан болур эди деп келеди кёлюме…

Ол эрттенде жюрегими элгендирген къуугъун эсиме тюшюп, ол ачыу бюгюн болгъанча, жарсыйма къарындашым Шамилге. Анга келиучю эдик бери, тюз да онг чыкъгъанлай, сабий заманыбызда. Аны аты алда Самат эди.

Бюгюн сейир этеме жашауну хакълыгъына – ол анга берилген къысха кезиучюкге къарындашым юйсюз да, юйлю да, ёксюз да, ата-аналы да болду, ариу, асыл тиширыу бла юйюр къурады, сабийле ёсдюрдю…

Жаралы бола да, артха къайта, уллу урушну аллындан ахырына дери баргъан ана къарындашым Салимни биринчи юй бийчеси, Шамилни анасы, оруслу тиширыу эди. Уруш отунда аны жанын сакълагъан доктор. Таулула Ата журтларына къайтханда, ол бери келирге сюймегенди, Къыргъызда къалгъанды, артда уа Россейге кёчгенди. Салим а халкъындан айырылалмагъанды. Къызы Люба анасы бла жашайды, жашы уа, Самат (артда Шамил), атасына тагъылып, бери келгенди.

Энди алай оюм этеме, анасы табып, сыйырмасын деп, анданмы алышхан болур эдиле аны атын атасы бла жашчыкъны жюреги бла сюйген жангы анасы деп. Болсада тюбеген эдиле ала – Шамил бла анасы, эгечи да. (Колхоз машинаны жюрютген Шамильни асыры сюйгенден, къарындашым аны атын сайлагъан эди кесине.)

Адам ёлген кюнюнде билинеди аны жамауатда сыйы-намысы, ары дери уа не да бошду дейдиле. Шамилни юсюнден айтханда, дуния башында ол жанына тийген адам болгъанды деселе, киши ийнанмаз. Аны адамлыгъы, халаллыгъы, уялчакълыгъы окъуна кимге да ариу юлгюлей къалгъанды. Шамил жашауубузну бир кесеги эди, бетин сакълагъан, аны татыулу этип, жарытып тургъан.

Къайгъы сёзде жанымда олтургъан тиширыу аны къайынларынданды. Ариу адам, бек тынгылы.

– Сен жазыучуса дейдиле. Алай эсе, бизни Магометни да таный болурса. Къудайланы Магометни, – дейди Фатимат.

– Танымай а! Шуёхум окъунады.

– Ол мени сют къарындашымды. Эрттеден бери кёрмегенме. Къалайды кеси да?

– Игиди. Телефонун берейим, – дейме.

– Барды. Бир сурат берир эдим санга, анга тутдуралсанг.

– Элтирме.

– Башыма иш эталмагъанма да заманында, къарындашымдан туугъан къызчыкъ бла турама. Бек иги окъуйду…

Быллай ариу, сыфатлы, кёз къаматхан таулу къыз, кесине ушаш ариу сабийле ёсдюрюр адам, жангызлай къалгъаны жюрегими къыйнайды. Биринчи, экинчи, ючюнчю кюн да, Фатиматны ариу бетин кёргеним сайын, ол акъыл эсимден кетмегенди. Хар бир адамны жашауу къуралыргъа керекди. Ол зат ючюн а биз, аны тёгерегинде тургъанла, барыбыз да борчлубуз деп келеди эсиме.

– Къарындашларым бири бири ызындан замансыз кетгендиле. Алай айтыргъа да жарамайды дейдиле – адамны жашар ёлчемин Аллах кеси бичеди. Анам а кёп къыйналгъанды тёшекде. Эринмегенме, къарап тургъанма… Ыннам сейирлик адам эди. Андан къалып, накъышларын Орусбийланы бийче тикген таулу жыйрыгъым бюгюн да сакъланады. Алай аллай жыйрыкъланы энди ким киеди? Къол ызына къарасанг а, сейир этерсе асыры тюзден, машина бла тигилген кибик. Ол заманлада бийчеле да турмагъандыла бош, къолларын къоюнларына сугъуп. Бюгюн а… ким да бийчеди.

Иги кесекни тынгылайбыз. Фатимат келтирген суратдан жаш жютюкёз солдат къарап турады. Ол Къудайланы Хасанды – Магометни атасы.

– Урушдан жиберген эди. Анам дуниясын алышхан кюнледе кебинлигинде табылгъанды. Бек сюйген къарындашы эди Хасан.

– Иги адам эди деучюдюле таныгъанла. Атам-анам да айтыучу эдиле алай. Мен сабий заманда бизни юйде да бола тургъанды къонакъ.

– Суратны анам кюбюрюнде сакълап тургъанды. Кебинлигинде тутханындан да сагъыш эт, къалай сюйгенин жууукъну-тенгни. Энди аллайла жокъдула. Мен ёлсем, атылып къалмасын деп, андан сюеме жашына тапдырыргъа.

– Берирме…

– Ыннам, дейме, сейирлик адам болгъанды, кеси да бек сюйюучю эди мени. Кавказны юсюнден хапар айтса, жомакъ айтхан сунар эдинг. «Мен анда, Кавказда, – деучю эди, – хунада алтын затларымы букъдуруп кетгенме. Анда бир акъ жаулукъ да барды алтын къонгуроучукълары бла. Аны къысып тепсесе, Фатимат аз ариу болмаз…» Жарсыугъа, ыннам къайтмады. Аны къысдырыкълары болгъан жерни биз да эслемедик. Аны бла талай жыл жашадыкъ эски арбазыбызда. Бир жол къарындашым, эскини кетерип, жангы хуна ишлерге деди да, аны трактор бла тюртгенде, ыннам букъдургъан затланы бир къаууму туура болду. Аланы ичинде керти да бар эди ол ыннам хапарын айтхан акъ жаулукъчукъ! Алтын къонгуроучукълары бла! Эски газетге чулгъанып.

– Кёресе да, Аллах буюрса, не да болуп къалады. Анча жылдан къайтды хазнагъыз! Алтыннга уа не боллукъ эди, жаулукъчукъ къалай сакъланнган эди ансы?

– Ол да сакъланнган эди. Энди тюз алгъынча уа тура болмаз эди… Болсада ол зат бизге игилик келтирмеди, – деди Фатимат мудах.

– Нек айтаса алай?

– Ала табылгъандан сора… Аны ызындан башландыла бизде ёлюмле. Билгенле айтхан керти эсе, ала уа не заманда да ётюрюк айтмагъандыла, букъдурулгъан алтыннга шайтан ие болуп къалады дейдиле. Аны алсанг а, сыйырсанг а, ол къаргъагъан этеди. Шайтанланы къаргъышларымы жетди къарындашларыма? Ким биледи. Бу затыбызгъа жарады деп да билмейме ыннабызны къысдырыгъы, ары кетди, бери кетди деп да – алай… Магъанасыз болуп чыкъды. Къарындашларым а… «Сиз башха дунияда эсегиз, мен мында не этеме?!» – деген кюнлерим аз болмагъанды. Анам харип тёшекде болмаса.

Жашауубузну барыуу асыры теркден, къарамыбыз ызындан жеталмазгъа къоркъууду. Олтурады мени жанымда, къайгъы сёзге келип, ёлген къарындашыма бизни биргебизге жилягъан Фатимат. Бизни ачыуубузну селейтирге сюйген ариу тиширыу – дуния багъасы эр кишиле, ариулукълары кюнню озгъан къызла ёсдюрюрге жетишалмагъан адам. Ёсдюрсе уа, сюер эди бирлери таулада акъ ташладан къала, бирсилери, тюрлю-тюрлю табийгъат тауушланы бирге жыйып, тагъар эди жыр… Игиликни къоруулар эдиле ала, аманлыкъ бла къазауатха чыгъар эдиле, хорламла келтирир эдиле… Болмады алай.

Не жарыкъ кюн да кетералмаз жангыз къалгъан тиширыуну башында тохтагъан булутланы. Тамызгъан отун жилямукълары ёчюлте, алай жашайды жангызлыкъ.

Келиним а, ариу келиним Мадина, кёп да турмай, къарындашымы ызындан кетди. Аны анда жангыз къоймайым депми ашыкъды? Экиси да, эки жюрек тамырыбыз, ариу юйюрлерине, сабийлерине, туудукъларына къууанып жашар заманларында, ингир къарангысы бла бир болдула. Мында къалгъанланы сюймекликлери андагъыланы жылытхан адет бар эсе, Я Аллах, эт алай – сен кесингсе шагъат аланы тазалыкъларына, гюняхсызлыкъларына.

Бир затны тюзеталлыкъча, тынгысызды жюрегим, айланады мудах эсгериуледе, кесин минг жылла сюелген оюлмаз къаялагъа ура. Ала уа къатыдыла. Алай болмай да не амал – ала да оюлуп башласала, кёкден башха дунияда бийик зат болуп жаланда адам игилиги къалыр. Аны уа, бир асыл адам болмаса, ким эслерикди артда?