Мукай

 Хапар

Къазауатланы мингжыллыкъ тюпсюз мудахлыкълары дунияны аулап, къолуна сауут алаллыкъ Ата журт урушха тебиреди. Ёлтюрген ёлгенни ызындан кёп къалмай жете эди. Экиси да бирге бара эдиле Уллу Аллахны аллына. Мукай а бармады – аны  кесек-кесек этип ала эди ёлюм. Биринчи – бутун, экинчи – умутун, ючюнчю – сюйгенин, аны жанында жашар насыбын…

Хауа аны сюймей эди. Сюялмай эди. Иги адам эди ол, алай тиширыу жашчыгъыны атасын сюе эди – таугъа кетип, къайтмай къалгъан уучуну…

Тиширыу сакълай эди. Ол не бек къараса да, Мукай жолда эсленмеди, анда уллу къара машинала кёрюндюле. Тюшюнг аман болса, тенгизде кеменг батар дегенча, тынгысыз эдиле кече, танг да, аны ызы бла чыкъгъан узакъ жол да.

Жашчыкъ бла анасы келип тюшген къыргъыз эл тау элге ушай эди, ол да баса эди бир кесек шургулу жюреклени ачыуларын ансы, ёзге уа къырылып да къалыр эди таулу киши жеринде, ташха, таугъа, къаягъа таяныр онгу болмаса. Бийикле – къаяла, таула уа къарындашладыла анда, мында да.

Тиширыу баш иесин сакълап турду. Аскер кийимлерин алышындырыр онглары болмагъандан болур, урушдан къайтханла кёзге бек алгъа урунадыла. Алай аланы араларында Мукай жокъду. Болса уа, тылпыуундан да таныр эди аны. Дунияда, андан бла акъылбалыкъ болмагъан жашчыгъындан сора, аны сюер, аны излер, анга къайтыр, анга къайгъырыр адам къалмагъанды. Сакълай эди. Мукай, келип, мында аланы тапса, тиширыу, кёлю толуп, аны кёкюрегине къапланып, бир бек жилярыкъ эди. Жилямукъ не болгъанын унутхан къургъакъ кёзлери быллай бир аурумаз эдиле ол заманда. Алагъа ауруу берген жюрек болгъанын билсе да, сагъынмайды аланы.

Чыгъанагъа къанатын жыртдыргъан къанатлыча, учалгъан да эталмай, атларгъа да юйреналмай, келе эди къум жолну бир бутун къазауатда къойгъан адам. Келди атала жерине. Элин а таныялмай къалды. Да къалай таныгъын – сабий булжумагъан арбазла, мал ышныр этмеген орунла, эрттеден бери, жауун тамычыдан сора, суу тиймеген терезе кёзле… Жолланы ханс хорлай башлагъанды.

Келди да, бош къалгъан юйюне кирип, атасы жоннган агъач аякъны ау басып тургъанын кёрдю. Юй бийчесини жаулугъу, иесини ызындан учаргъа термилгенча, къанатларын керип, отоу тюбюнде жайылады. Аны ёрге алама деп ийилгенлей, Мукай жашчыкъны сахтиян чурукъчукълары агъач шинтикни тюбюнден къарап тургъанларын кёрдю да, жюрегинде бир зат юзюлгенча болду. Ол сюргюнлюк дегенни акъылгъа сыйынмагъан ачы магъанасын ангылады.

Чегетни бла кюнлюмню айыргъан сууну жагъасына тюшюп, ёксюз къалгъан акъ ташлагъа къарады. Сора, келип, алайчыкъда къая къыйырына чёкдю. Суу, кесин Мукайны жангыз аягъына уруп, кюйюн айтады. Былайда ойнаучу сабийле ишлеп бошамагъан юзмез къалаланы, аланы аякъ ызчыкъларын да жел ойгъанды. Сюймегенден угъай, ала уятыучу эсгериуледен къоркъгъандан.

Мукай, элни башы бла озуп, Жаммашха чыкъды да, къойчу къошуна келип тохтады. Анда адам, мал да жокъ эди. Эртте акъ, къара, боз къойла отлаучу сырт тазады, жылы суу бла жууулгъанча, ариу жашил, алай, суратдача, жансыз. Бюгюн: «Хыррейт!» – деп, жарыкъ ауазы бла уяталмады аны Мукай. Сюрюусюз къойчу керекмиди бу жашил сыртха, бу къошха, сау дуниягъа да? Ёксюз эдиле экиси да – Ата журту бла къойчу.

 «Ярабий, Адыхамны къошу уа къалай болур?» – деп, тебиреди сыртдан ауаргъа. Жюрег’а биледи – аны анда бир иги зат сакълагъанын къайда эсе да теренинде сезипми, анга ийнаныпмы, Мукайны жангыз аягъы тирирек атлады. Аны сырт башына чыкъгъаны бла Бойнакъны алайгъа жетгени тенг болдула. Мукайны къойчу ити, иесини къайтып келгенин сезгенча, чыкъды аллына. Ол иесини азып, онгуп, тюрленнген бетин мылы кёзлери бла ийнакълай, атды кесин Мукайгъа.

– Бойнакъ, харип, саумуса?! Не дединг бу ахырзаманнга? – деди Мукай, жашил кырдыкга чёге, итни бушуулу кёзлеринде соруудан кесин къоруулагъанча, андан алгъа болургъа кюрешгенча.

Бойнакъ да, энди эслеп, аны урушда къоюп келген бутун излегенча, тёгерегине айлана кетип, хо да дегенча, аякъ жанында тохтады. Кёп зат эсгерди, кёп хапар айтды Мукай Бойнакъгъа. Ачы урушну, миллетини, бийчесини, жашчыкъны, алагъа келген къыйынлыкъны юслеринден. Кимге айтсын? Бойнакъдан бла андан сора ким таный эди аланы? Экиси да бирча жилядыла, сынсыдыла, бу уллу терсликге, чексиз тансыкълыкъгъа амал эталмай.

Адыхамны къошунда тургъан къабартылыладан бири, Мукайны кёрюп, кеси келди аллына.

Суусап ичди Мукай, сыйланыргъа уа унамады. Быланы асламын Мукай таный эди – тюбей тургъандыла жайлыкълада. Ушакъ къуралмай эди, Мукайны аллында терсликлери болгъанча, тынгылай эдиле къонакъбайла. Ол а, биле эди, бу къара танымагъан къойчу жашла терс болмагъанларын, аны айталмай эди ансы. Бойнакъ ючюн а ыразы эди алагъа.

– Къайры бараса, кечеге къарап? Мында къал! – деп кюрешдиле къонакъбайла.

Мукай унамады. Тамбла жолгъа чыгъарыкъ эди да, бу жангыз кечени уа кеси жатмасында къалыргъа сюйдю.

 Бойнакъ, бир алгъа ёте, иесини кёзюне къарай эди, бир артха къала, сейир эте эди аны жангыз бутуна, нёгерсиз къалгъан аягъына. «Мен да уучума!» – деп, Бойнакъ, къарап-къарагъынчы хансда къачып баргъан къоянны тутуп, иесини аллына атды…

Мукай къабартылыла салгъан жол азыкъгъа тиймеди, къошда от этди да, къоян этни къууурду. Ушхууурлары ол болду.

Эрттенликде экиси да бирге тюшдюле къабарты элге. Алайда айырылдыла. Хар нени да ангылай эди Бойнакъ – Мукай миллетин, сюйген тиширыуун, аны жашчыгъын излерге керек баргъанын. Аланы табып, ол уллу къара машиналадан тюшюрюп, юйге келтирир ючюн.

Бойнакъ ангылай эди – бушуугъа, ол кимни болса да, намыс этмей жарамайды. Бютюнда иесини, аны бла ойнагъанда, кюлгени узакъгъа эшитилиучю жарыкъ жашчыкъны бла аны анасыны бушууларына.

Мукай, тиширыу бла жашчыкъ тургъан элни этегинден киргенде, аны бери сюрюп келген таукеллик тауусулуп, экили болду: «Сау заманымда да сюймей эди, энди уа бютюнда. Неге керекме мен анга?» – деген сагъышла башын бийлеп, суу жагъагъа энип чёкдю.

Ингир ала, сабийлеге соруп, юйюрю тургъан гытычыкъны тапды. Эшигин а къакъмады. Жау чыракъны жарыгъында тигиу этген тиширыугъа – жанындан эсе бек сюйген адамына, анга къысылып олтургъан, жукъу басхан жашилкёз жашчыкъгъа да къарап турду. Чыракъ ёчюлгюнчю къарады.

Эрттенликде жербаш юйчюкден чыкъгъан тиширыу, кесини узакъда къалгъан оюулу кишмир жаулугъу арбазда терек бутакъгъа тагъылып тургъанын эслеп, кёзюмеми кёрюнеди деп, армау болду.

– Ах кюнюм! Мен муну унутуп чыкъгъан ушай эдим да?! – деп, сейирге къалды.

Жууукъ барса уа, терек тюбюнде, керти атча, баучукъ бла тагъылгъан агъач тайчыкъны кёрдю. Ол къачан эсе да уучу жаш таудан келтирген кийик улакъгъа ушай эди. Уучу жаш, аны саугъасы, ол жарыкъ эрттенлик эсине тюшюп, тиширыу ышарды. Сора, ол илляугъа жашчыгъы къалай къууанырыгъы эсине тюшюп, аны чакъырды.

Жашчыкъ, тайчыкъны, «жюгенин» бошлап, кесине къысды да:

– Мукай келгенди! – деп къууанды.

– Хоу бир да! – анасы ийнанмады. – Келген эсе, къайдады да?! – деп, тёгерекге эслеп къарады. Сора, киши кёрмей, мудах болду.

 – Ол манга быллай тайчыкъ жонаргъа айтхан эди…

Мукай насыплы эди. Бек насыплы. Экинчи кече да келди сюйгенине бла жашчыкъгъа къараргъа. Отоу иги да жарыкъ эди, баям, ийнаныу къошулуп. Олтура эди ариу тиширыу, оюулу къанатлы жаулугъун да инбашларына атып. Ойнай эди жашилкёз жашчыкъ агъач тайчыгъы бла. Ол анга ат сайлай эди. Акътуякъ да деди, Къаратор да деди, Алакёз да деди. Ненча ат айтханын ким санасын?!

– Ання, мынга Къаратор дейимми? Ушайды да бу Мукайны атына? Ол да Къаратор эди!

– Айт, жаным, айт. Ушайды, – деди анасы, тайчыкъны Мукайны атына ушагъанын кёрюрге излегенча, къол ишинден башын кётюрюп.

– Уучу атамы уа бармы эди аты?

– Болмай а! – тиширыу, эндиге дери аны юсюнден айтмай тургъанына сейир этди.

– Ол анга къалай атагъан эди?

– Гемуда деп.

– Гемудамы? Сора нартмы эди мени уучу атам?!

– Хау, балам, нарт эди.

– Нарт эсе… сора нек кетген эди да къаядан?

– Нартланы да жыгъадыла бийикле.

– Мукай да нартды да? Аны да жыгъарыкъмыдыла?

– Угъай! – деди анасы, абызырап, терк окъуна. – Аллах сакъласын!

Жау чыракъ ёчюлюрге, Мукай да тебиреди къоншу элге, арыкъны ары жанына…

Тиширыу а сакълайды. Арыкъны ары жанына ётер эркинлиги жокъду аны. Болса да къайдан билсин ол Мукайны анда болгъанын? Билсе уа, эркинликсиз да барыр эди, табар эди аны. Барыр эди, аны бла уучудан туугъан жашчыкъны излей, аллай бир жол къыдырып, арыгъан жангыз аягъын жылы сууда жуууп, тынчайтыргъа…

Жашчыкъ къоркъмай эди комендантдан. Къоркъакъ тюйюл эди. Къоркъакъ да къалай болсун, аны атасы уучу эди сора?! Сюймекликден туугъан сабий, бютюнда жашчыкъ, батыр, таукел, ариу, акъыллы да болады. Ол кёрдю Мукайны арыкъны ары жанында. Кёрдю да, мудах юйюне къууанч келтирди.

Экиси бирге кирип келгенде, анасы печьге жууукъ келгенин, андан учхан жилтин аны этегине къоннганын да эслемеди. Бирси жилтинле да аны ызындан секирирге болдула да, ол затны биринчи Мукай кёрдю. Кёрдю да, кесин тиширыугъа атды. Тиширыу, уучу бла Мукай бир бирге къалай ушагъанларын, аланы бир бирден айырыр онг болмагъанын биринчи кере кёрюп, жюреги бла сезип, къууанды, жарыды, насыпдан толду.

Мукай а сейир эте эди: «Сакъатла Аллахдан сан тилейдиле. Ол а алагъа къанатла береди…» – деп.

 

 

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: