Къабарты бла Малкъар Россей империягъа къошулгъанларыны юслеринден келишимле, актла миллетлени тарых жоллары бир болгъанына шагъатлыкъ этедиле

КъМР-ни 100-жыллыгъына

КъМР-ни Гуманитар тинтиулени институтуну директору, тарых илмуланы кандидаты, профессор Касболат Дзамихов Къабартыны бла Малкъарны тарыхлары, Кавказны Россей къыралгъа къошулуууну, ол оноуну бизни миллетлени  шёндюгю жашауларына этген себепликни юслеринден кесини оюмларын «Заман» газетни бетлеринде кёп кере басмалагъанды. Аны  терен магъаналы тинтиулери миллетлени бирикдириуге, тенгликни, мамырлыкъны  ниетлерин  жайыугъа бурулупдула.    Газетибизни окъуучуларына  аны жашау жолу, оюмлары, илму тинтиулери сейир болурла, баям.

Касболат Дзамиховну сыйлы атларын, къырал саугъаларын бир статьяда санап чыкъгъан да къыйынды. Ол Къабарты-Малкъар Республиканы илму эм техника жаны бла къырал саугъасына тийишли кёрюлгенди, КъМР-ни бла Адыгея Республиканы илмуларыны сыйлы къуллукъчусуду, кёп жылланы бет жарыкълы уруннганы, илмуну айнытыугъа салгъан къыйыны  ючюн Къабарты-Малкъар Республиканы Сыйлы грамотасы бла да саугъаланнганды. Ушагъыбызда уа ол, керти алимча, кесини юсюнден угъай, илмуну, тинтиулерини юслеринден  айтыргъа сюйгенди:

-  Касболат Фицевич, биринчиден, илмугъа жолугъузну юсюнден айтсагъыз эди.

-  Ол 1973 жылда Къабарты-Малкъар къырал  университетни тарых эм филология факультетинден башланнганды. Ызы бла туугъан элим Каменномостда орта школда устаз болуп да ишлегенме.  Алай тинтиуге, илмугъа сюймеклигим не заманда да уллу болгъанды. Бир жылдан Тарыхны, филологияны эм экономиканы Къабарты-Малкъар илму-излем институтуна ишге киреме.  Мында уа  аспирантдан институтну директоруна дери ёсгенме.

- Сиз  175 илму ишни авторусуз. Къысха айтханда, аланы баш магъанасы недеди?

- Китапларымы, статьяларымы, монографияларымы баш темалары кавказ халкъланы араларында байламлыкълагъа, Шимал Кавказны миллетлерини историографияларына бурулупдула. Энчи жерни уа адыгланы, таулуланы, башха миллетлени Россейге къошулууларыны тарыхлары, бу сайлауну шёндюгю заманда магъанасына бурулгъан ишле аладыла. 

 Беш ёмюрге жууукъ заман мындан алгъа бизни ата-бабаларыбыз Россей бла биринчи байламлыкъланы къурагъандыла. Къабарты, аны ызындан а битеу Шимал Кавказны миллетлери да, ол кезиуден башлап орус халкъ бла жууукълашадыла, империягъа кеслерини ыразылыкълары бла кирип, шёндюгю бирикген кёп миллетли къыралда андан ары айныйдыла.

Бу жумушлагъа жамауатны эсин бурургъа, аны тарых эм политика магъанасын асламлагъа ангылатыргъа  тийишлиди.   Ол а Шимал Кавказда кезиуден кезиуге чыгъа тургъан даулашланы,  келишмеулюклени кетерирге онг берликди.  Россейни бла Кавказны биригиулерини сылтауларын, аланы араларында союзну мурдорун, РФ-ни къауумуна кирген миллетлени бла халкъланы айныуларына этген себепликни тинтиу илму эм жамауат-политика жаны бла  артыкъда магъаналыды. Бу темалагъа кёп  алимле илму ишлерин жоралагъандыла, ол санда бизни институт «Века совместной истории: народы Кабардино-Балкарии в российском цивилизационном процессе (1557-1917 г)» деген уллу тинтиу хазырлагъанбыз.

- Кертисин айтханда, бу тема жамауатда даулашла туудурады. Сёз ючюн, Къабартыны бла Малкъарны Россейге кеслерини ыразылыкълары бла къошулгъанларыны байрамлары бирге белгиленнгенлери…

- Башында айтханымча, Россейни къауумуна кирген миллетлени бирге айныуларыны мурдорун тинтиу илму, жамауат-политика жаны бла да магъаналыды. Бу байрам да аны ючюн белгиленеди.

XVI-XXI ёмюрледе Ара Кавказда болгъан тарых процесслени система халда тинтирге тийишлиди. Къабарты эм малкъар халкъла  Россейге   бир кюннге къошулуп къалмагъандыла, ол иш бир ненча ёмюрге созулгъанды. Халла уа тюрлю-тюрлю эдиле: къазауат, союз байламлыкъла да болгъандыла. Алай кавказ халкъла деменгили къоншу къыралны экономикасына, социально-культура жашаууна ол кезиуде къошулуп башлайдыла.

460-жыллыкъ юбилей а бир ненча датаны бирикдиреди, ол санда  1557 жылда Къабартыны бла Россейни араларында союз байламлыкъла тохташдырыладыла. 1827 жылда  Малкъар жамауат Россейге кертичи болгъанына  ант этгенли - 190 жыл, 1922 жылда Россейни къауумунда Къабарты-Малкъар автоном область къуралгъанлы - 95 жыл,  биринчи профессионал бийик билим берген учреждение (педагогика институт) ачылгъанлы 85 жыл толгъанлары да бу юбилейге киредиле. Дагъыда малкъар халкъны автономиясы къайтарылгъанлы - 60 жыл эмда КъМР-ни Конституциясы къабыл кёрюлгенли 20 жыл озгъаны да ол тизмеге къошуладыла. 

XVI ёмюрден башлап   Россейни, Къабартыны, Малкъарны халкъларыны жууукълашханлары, бир бирге сингиу процесс башланнганы уа аланы бирикген тарыхларына жангы жол ачхандыла.

 - «Бирикген тарых» дегенни   къалай ангыларгъа боллукъду?

-  Бу терминни автору менме. Гуманитар тинтиулени институтуну алимлери жарашдыргъан жангы тарых проектлеге башчылыкъны да мен этеме. Биз,  илмуда биринчи кере болуп, Къабарты-Малкъарны халкъларыны тарых энчиликлерин шёндюгю структурасын жарашдырыу, авторланы методология оюмларын бирикдириу жаны бла ангыламгъа «бирикген тарых» деген терминни сайлагъанбыз.

Ол регионну эки энчилигин кёргюзтеди: биринчиден, Шимал Кавказ тюрлю-тюрлю этносла, культурала, тёреле ёмюрледен бери келишиулюкде жашагъан регионду. Экинчиден а, бизни халкъла россейли цивилизациягъа, социально-политика болумгъа эртте сингнгендиле.

Бу энчиликле уа бизни миллетлени тарых жоллары бла байламлыдыла,  башха жанындан а, ала ышаннгылыдыла эмда регионну халкъларына не заманда да магъаналы болгъанлай къаладыла. Мен коллегаларым бла бирге Къабарты-Малкъарны миллетлерини къадарларыны, излемлерини, сейирлерини бирликлери даулашсыз, шёндюгю, келир тёлюлеге да уллу байлыкъ болгъанларын  айтабыз.     

- Бу системада  Малкъарны юсюнден а не айтыргъа боллукъду?

 - Малкъарны, аны ич эм тыш политикасыны юслеринден документле аз болгъанлары, ала тюзюнлей тау жамауатланы жашауларына жораланмагъанлары уа ала орус-къабарты байламлыкъланы юслеринден билмегенлерине, Ара Кавказда болгъан процесслеге къошулмагъанларына, алада кеслерини сейирлерин сакъламагъанларына  шагъатлыкъ этмейди.  Болсада   XVII ёмюрде Малкъар  Россей бла биринчи байламлыкъла  тохташдыргъанына  къабарты-орус халла  себеплик этгендиле.

Алай нек айтханымы ангылатайым. 1628 жылда Малкъаргъа посольство, XVII ёмюрню биринчи жарымында Имеретиягъа орус дипломатия экспедиция, 1655 жылда Москвадан Имеретиягъа баргъан жангы посольство эм кёп быллай башха жолоучулукъла Къабартыны бийлерини къатышыулары, неда болушлукълары бла бардырылгъандыла. XVI–XVII ёмюрледе Россей регионда бардыргъан политикада Къабарты ара жерни алгъанды десек,    даулашырыкъла болмазла.  Алай аны бла бирге уа Малкъар да бу ишледе кесини жерин тутханды, ол Грузия бла чекде орналгъаны уа стратегиялы магъаналы эди.

Къабарты бла Малкъар Россей империягъа киргенлерини юслеринден келишимле, актла да бир ызны кесеклеридиле.  Ала бизни миллетлени тарых жоллары бир болгъанына   шагъатлыкъ этедиле. Ол кюнледен бери уа ёмюрле озгъандыла, бу кезиуде уа миллетле бир социал, культура, экономика болумда айныгъандыла эмда шёндюгю Россей Федерацияны граждан къауумуна сингнгендиле.