Жашау чекледен къаламны кючю бла азатлыкъгъа

Кертисин айтханда, бу тизгинлени жазып башларгъа излеп, алай арабыздан кетген инсанны атын озгъан заманда айтыргъа кёлюм бармай тургъанма. Алим, кесаматчы, энчи кёз къарамлы жазыучу, КъМР-ни Къырал саугъасыны лауреаты, филология илмуланы доктору, профессор Толгъурланы Зейтунну билмей тургъанлай жашаудан кетгени Къабарты-Малкъарны жамауатын  айтып-айтмазча жарсытханды.

Эсимдеди студент заманларымда аны лекциялары. Орус литератураны тарыхын, теориясын окъутхан эди Зейтун Хамитович. Аны студентлеге излемлери бийик эдиле. Алай ол жаны бла кесине да къаты эди устаз. Къаты болмаса, жашагъан къадарына аллай бир ишни тамамларгъа,  адабият кесаматха, теориягъа тийишли юлюшюн къошаргъа эмда анча чыгъарманы къаламындан чыгъарыргъа къарыуундан келирми эди. «Заман бла литература», «Малкъар проза», «Литератураны теориясы», «Отарланы Керимни лирикасы», «В контексте духовной общности», «Эстетика кёз къарам» дегенча илму ишлери эм «Эрирей», «Къызгъыл кырдыкла»,  «Жетегейле», «Кёк гелеу», «Акъ жыйрыкъ», «Хутай» дегенча художестволу чыгъармалары жаланда Шимал Кавказ литератураны угъай, Россей адабиятны да байыкъдыргъандыла.
Бюгюн а мен  аны арабызда жашап кетген бир жарыкъ инсанныча эсгерирге сюеме.

                                                       Ёксюзню къадары
Атасындан, анасындан да эртте ёксюз къалгъан Зейтунну экиге айланнган къарындашы Къудайланы Азиз ёсдюргенди. Хау, жууугъу анга аман болгъанды дерге жарамаз, алай ана жылыуундан айырылгъан бала, белгилисича, ажымлыды.  Толу юйюрде ёсмеген сабийни жюреги къатып къалады. Алай Зейтунда биз аллай затны эслемегенбиз, дерге боллукъду.  Аны къой да, ол бютюн жарыкъ кёзден къарагъанды жашаугъа.

Аны бла даулашырыкъла да чыгъарыкъ болурла, алай мен бу тизгинлени ариу сёз айтыр ючюн жазмагъаныма ишексизме.  Алай болмаса орамда айланнган юйсюз кючюкле, киштикле, учалмай къалгъан  къанатлыла аны орамда эслегенлей,  къатына жанлап тебирерлеми эдиле. Ала билгендиле бир тюрлю заран жетдирмезлигин, юйюне элтип, жылытып, ашатып, аякъландырып алай бошларыгъын да.

Орта Азия. Алтыжыллыкъ арыкъсуу жашчыкъ жалан аякълай къумлу тюзледе чабып айланады, къатында уа Афашокъланы Алабайлары. Ол сурат Толгъур улуну кёз аллына кёп кере келгенди, сагъышларын узакъ къумлу тюзлеге элте, мудахландыра.  Аны юсюнден манга   жашы Тахир хапарлайды. Кёз жашларымы букъдуралмайма. Кёчгюнчюлюкню азабыны сабийлери, жокъ этилирге буюрулгъан халкъымы артда аякъ юсюне салып, атын  дуниягъа айтдыргъан жарыкъ инсанла.

Алайсыз да ашашлы болмагъан Зейтунчукъ, Азиз къапдырыргъа кюрешген юлюшчюгюню жарымын тулпаргъа элтип тургъанды. Кюнлени биринде агъачдан элге къутургъан бёрю къутулады. Абызырагъан сабий майданда жангызлай сюелип, ёлюм а юсюне  къызыу келе. Алабай кесин сынжырдан аны жанына атады, темир анга чыдамагъанлай юзюлюп, гитче нёгерини аллына сюелип, жанын  берип аны алай къоруулайды. Тёрт аякълылагъа ол борчун Зейтун ахыр кюнюне дери гыржын бла тёлегенлей тургъанды.

Назаровкада тургъанларында акъыл балыкъ энди болгъан жашха Азиз жашауунгда нени бек сюесе, деп соргъан эди. «Окъургъа!» - деп жууаплагъанды  аманаты. Алай бла уллу илмугъа элтген гитче  жолчукъ башланады.

                                             Кенг жюрекли угъай, алай кертичи…

Аны жашау жолунда артда кёп ахшы инсанла тюбегендиле. Алай шуёхларыны юсюнден айтханда, ала артыкъ кёп болмагъандыла. Асламла бла ол бир акъыллы эди, керек заманда  эс, билеклик да тапдыргъанды, иш бла, сёз бла да болушханды.

Къабарты-Малкъар къырал университетни айырмалы бошап, ол заманда «Коммунизмге жол» газетге ишлерге келгенинде окъуна жашны энчи хаты,  кёз къарамы туура эсленнгенди. Ызы бла аспирантура, кандидат, доктор диссертациялары, Къабарты-Малкъар къырал университетде, Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтда иши, аспирантлары, магъаналы монографиялары, уллу жазыучула бла тюбешиуле, абындырыргъа кюрешгенле, студентле… Была барысы да артда боллукъдула.

   Отуз жылына жете тебиреген жашны тёгерегине бир къауум жууукъ шуёху тийишген эди. Аланы араларында Къулийланы Къайсын,  Ахматланы Мусса бла Ибрагим, Текуланы Мусса, Гузеланы Жамал, Мокъаланы Магомет, Азаматланы Кямиль, Къаральбий Буздов  эм дагъыда бир ненчаулан. Жашаууну ахырына дери ол аланы тас эте баргъанды, бирлери жашаудан кете, бирсилери бла уа къадар жолла айыра. Айтыргъа керекди, бир бирле бла жюрек байламлыкъны ахыр кюнлерине дери сакълагъанын да. Къалай-алай болса да, ич сезимин, жарсыуун а ол, баям, толусунлай кишиге да туура ачыкъ эталмагъанды.  Огъурсузлукъдан угъай, жангызлыкъ  сезимини  кючлюлюлюгюнден.

Игиликни билген, ахшылыкъны унутмау ол уллу жашау  илмуду. Кёпле ол илмуну билмейдиле, бирде уа билирге да сюймей къоядыла.  Толгъур улу  анга бир  сёз бла неда иш бла болушханны унутмагъанладанды. Ол а чынтты адамлыкъны юлгюсюдю.

Узакъ 1962 жыл. Къабарты-Малкъар университетни  тауусхан жаш Нальчикни кенг орамлары бла ёхтем атлайды. Аллай жайгъы кюнледен биринде  билмей тургъанынлай къатына бир эр киши жанлап: «Мен Толгъурланы Бекмырзама,  тукъумдан жаш бу кюнледе диплом алгъанын эшитип, сени излеп тапханма», - деп жылы сёлешеди. Ызы бла тамата Зейтунну тюкеннге элтип,  жарагъан костюм, чурукъ да алады, ресторанда да  сыйлайды. Керти да омакъ кёнчек-кёлек болуп, аны юсюнде биринчи аллай ариу кийимлери  эдиле ала. Аны, ёксюзню, ол заманда Бекмырза  алай кётюргенин ол артда бир заманда да эсинден кетерлик тюйюлдю. Аны себепли   битеу да жашау жолунда тамата къарындашыны хар айтханына да  энчи къулакъ салып тынгыларыкъды.

                                                Илхам такъыйкъала
Жазыучу. Аны ич дуниясы, илхамы къалай  къурала болурла. Ким билсин. Хар инсанны кесини илхамы барды дейдиле. Къаламгъа къуллукъ этгенлени жоллары бир заманда да тынч болмагъанды, поэтибиз Созайланы Ахмат айтханыча, жазгъанны гыржыны бал къалач тюйюлдю.  Алай жюрек эркинликни излесе, акъыл азатлыкъгъа итинсе, бу иш бла кюрешген къолуна къалам алып тебирейди.

Толу ийнанама Толгъур улу жазыучулукъ бла кюрешмесе окъуна, ол кесини энчи фикирин тунчукъдуруп,  тынч жашау этерге онг берген  бир усталыкъда  ырахатланып къаллыкъ тюйюл эди. Анга шагъатлыкъны ишлеген суратлары этедиле. Аны табийгъатдан берилген колорит сезими да алада туура эсленеди. Нек эсе да алада жерден, тауладан, башха затладан да кёк аууруракъ  кёрюнеди, ол аны мутхузуракъ, къалын бояула бла кёргюзтгенди. Ким биледи, устаны жюрегин, жанын къыйнагъан болумламы, адамламы къоя болмаз эдиле ол къаралдым булутланы чачаргъа огъесе ол аны энчи техникасымы эди. Энди ол соруугъа жууап жокъду.

Болсада илхамгъа къайтайыкъ. Мен оюм этгенден, бу бийик ангылам бир заманда да  къуру жерде, кеси аллына жаратылып къалмайды.  Инсан сурат ишлегенинде, сюйген жумушу бла кюрешгенинде неда тюш анасы Чомпарасны дуниясына кетгенинде чыгъады ол. Зейтунну тюрсюнню ангылай билгенсезими, тенглешдириу хунери, керти жашаудан къачмагъан  къылыгъы болмаса,  хайырланалырмы эди чыгъармаларында аллай аламат шатык белгилени (символы).  Окъуучуму ийнандырыргъа былайда илхам бла жазылгъан шатык тизгинлеринден бир юлгю: «Сууну башында, чибин къанатчыкълача,  сары гюл чапыракъчыкъла жюзюп келе эдиле. Къууушуп, бир бирлерине илинирге кюрешип, назик сары сынжырчыкъла болуп. Ызлары бла   къызыл чапыракъла, къан тамгъалача, сууну башын къызарта эдиле. Не чапыракъладыла ала, къайдан. Неден юзюлген?.. Бу жерлени сымарлап-жангыртып жашнатып тургъан ахлуланы къолларындан неда кёзлеринден сыгъылып, Сары суугъа тамгъан къызыл тамычыламыдыла была?» («Акъ жыйрыкъ»).  Къошарыкъ затым жокъду, жаланда мудах сагъышла.

                                                       Романлары

Мен Адабиятны жылына жоралап Зейтун Хамитович бла ушакъ бардыргъанымда адамла муратларына аллай бир нек итиннгенлерин, аланы излемлерин, жамауатны иги къылыкълары аманнга нек айланнганыны тамырларын толу ачыкълагъан чыгъарма саналыргъа болады керти да романнга, деген эди ол. Андан ары оюмлай: «Литератураны борчу бусагъатда, башха заманладача да,  окъуучуну халкъны жарсыуларына, къыйынлыкъларына эсин буруудады, ачыкъ диалог бардырыудады. Бу борчну чыгъармачылыкъ бла  кюрешген адам, фахмусу жетип, тийишлисича  тамамлаяламыды огъесе угъаймы- ол башха сорууду», - деген эди.

Мен оюм этгенден, аны бла даулашырыкъла да чыкъмазла, Толгъур улуну бу жаны бла хунери, фахмусу да жетгенди. Башында сагъыннган чыгъармала анга сёзледен эсе туура шагъатлыкъ этип турадыла.

- Литературовед ишлени атам проблема бишгенин, аны ачыкъларгъа заман жетгенин  ангыласа жазгъанды, чыгъармаларын а, базынып айталлыкъма, кёкден буюруу келсе,  къолгъа алгъанды, жазалмай болалмагъан кезиуледе. Бирде жигитлерини юслеринден сорсанг, ол аланы къылыкъларын сёзле бла ангылаталмагъанды, ала автордан энчи жашаулары болгъанчадыла.  Бир заманда да  сагъыш этип, концепция къурап жазмагъанды, - дейди Тахир  сабыр ушагъыбызда.

Толгъур улуну чыгъармаларыны жигитлери, бир сёз бла айтханда, жашауну магъанасын излеудедиле. Инсанны  туугъан журту, жери бла байламлыгъы къарыусуздан къарыусуз бола баргъаны жазыучуну  жюрегин тынгысызландыргъаны  хар тизгинде ачыкъ окъулады.  Ёмюрлюк къыйматланы сакълауну уа ол хар кимни да сыйлы борчуна санайды. Зейтунну  романлары барысы да автобиографиялыча кёрюнедиле манга.  Сёз ючюн, «Кёк гелеуде» (1994 жылда КъМР-ни Къырал саугъасы бу романы ючюн берилгенди) ёксюз къалгъан Кърымчыкъда аны кесини сабийлигини ышанлары эсленнгенчадыла.

Чыгъармасында жазыучу кёбюсюнде эки дунияны бир-бирге къажау сюейди-бийик эстетика юлгюлени бла тин жаны бла жарлылыкъны, огъурлулукъну бла огъурсузлукъну. Ёксюз Кърымчыгъ а аз санлы, алай тюз бойлу малкъар халкъны суратычады.  Жазыучу романына «Кёк гелеу» деп да бошдан атамагъанды. Бу кырдык ол кезиуде тохташа тургъан властьны белгисиди. Гелеу учхалауукъча, жангы жорукъланы да бирлери алайдыла: не адамны, не жаныуарны аямайдыла.

Толгъур улуну къаламыны жютюлюгюн, фахмусуну  биийклигин 2005 жылда басмаланнган «Акъ жыйрыкъ» деген романы да ачыкъ кёргюзтеди. Газет статьяда аны юсюнден толу тинтиу этерге онг болмагъанын ангылай, бу  жазыучуну чыгъармачылыгъында угъай, битеу да малкъар прозада жангычылыкъ болгъанын  айталлыкъма.  Романны сюжетине сингдирилген мифологемаланы болушлукълары бла автор даулашланы, дауланы тамырларын, бусагъатдагъы жалгъан кёз къарамланы ачыкълайды.

Кёп болмай а биз жазыучуну «Хутай» деген юч китапдан къуралгъан романын «Минги-Тау» журналны бетлеринде окъугъан эдик.  Мында да Толгъур улу  халкъ жигити Хутайны юсю бла миллет тарыхны, къадарны суратлагъанды. Белгилисича, Занкиши улуну юсюнден кёп тюрлю оюмла жюрюйдюле, алай ол жигит инсан болгъаны бла киши даулашмаз. Аны жойгъан адам да  халкъыбыздан чыкъгъанды. Зарлыкъ, къатылыкъ, къайгъырыусузлукъ - ол проблемала жарсытхандыла жазыучуну чыгъарманы сюжетин тизе тургъанында да.

Былайда айтыргъа тийишлиди, китапны юсюнден  не тукъумдан адамла, не башхала оюмларын, акъылларын жазыучугъа билдирирге излемегендиле.  Быллай болумла бизни кёп затны юсюнден сагъышландырыргъа керекдиле.  Профессор Толгъурланы Зейтун Хамитович керти дуниядады, биз а, саула, аны жашаууна, адамлыгъына, чыгъармачылыгъына бир да болмаса энди керти, тийишли кёзден къарай билейик.