Жол устала

Къара бла Хазар тенгизлени араларында жюзле бла километрге созулгъандыла Кавказ таула. Аланы ичлеринде бек  айтхылы, деменгилиси уа, айхай да, Элбрусду. Ол Европаны да бек бийик таууду. Ёмюрледен бери да аны тёгерегинде жашап келеди бизни миллет.  Ненча ат атагъанды ол жаны  кибик кёрген таууна. Ол санда: Жаннган тау, Элбуз тау,  Кюл тау, Тейри тау, Алтын тау, Дукъуш тау, Минг  жашар  тау, Эгиз тау, Экибаш тау, Шат тау, Чат тау,  Къуштун тау, Миннген тау, Мёнгю тау,  Эмчек тау, Эки сын, Желбуруш тау, Жел ёгюз тау, Элбурун тау, Элбрус тау, Тутурукълу тау, Кукуртлу тау, Къусхан тау, Жатчы –чыкъгъан тау.

Бир таугъа быллай бир ат аталгъаны, сёзсюз, аны халкъыбызда  сыйы уллу болгъанын белгилейди. Бизни миллетибиз бу жерледе ёмюрледен бери да жашап келгенин билдиреди. Сора тауну «жаннган» заманында да таулула бу  тийреледе жашагъандыла, аны  отун кёргендиле.

Кукуртлу тау деб а нек айтадыла? Кукурт деген зат терк жаннган химия элементди. Андан таулула ушкок от этгендиле. Кесини да  хауасы аманды. Аны кёбюрек солусала, кёллери аман  этип, къусуп башлагъандыла. Ма аны ючюн айтылгъанды Элбрусха Кукуртлу тау, Къусхан тау деп да.

Минги тауну башына бек биринчи чыкъгъан Жаппуланы Тутарны жашы Жатчы болгъанды. Ол кеси да Сотта улуну киеуюду, андан иги да тамата болгъанды. Биринчи юйдегиси ёлгенден сора, Ахыяны тамата эгечи  Бапушну алгъанды. Къайынына тауну башына жол кёргюзтген, аны ары биринчи чыгъаргъан да Жаппу улу Жатчы эди.  Ол хапар халкъда  бюгюнлюкде да  жюрюйдю.

Бу жаш бла байламлы халкъда  дагъыда бир хапар жюрюйдю. Бир жол ол таугъа чыгъып къайтханда, узунлугъу бир метрден да артыгъыракъ, суу ашап сыйдам этгенча, тюз канат кибик, аллай бир агъачны, муну тау башында тапханма деп, келтиргенди. Малкъар халкъ Азиягъа кёчюрюлгюнчю, ол зат юй башында – чырдыда – тургъанды.

1829 жылда 21 июльда генерал Эммануэльни илму экспедициясы Элбрусха тебирейди. Ол санда жол устала  Сотталаны Ахыя бла къарачайлы жаш Хачирланы Хыйса да болгъандыла. Тёртеулен болуп тауну чукуюна жете баргъанлай, экеулен къарыусуз боладыла. Аланы жанларына къоркъуу тюшеди. Ол заманда  Ахыя, аланы алып, энишге тебирейди. Хыйса уа Элбрусну тёппесине чыгъып къайтханды.

Хачир улу къарачайлы тюйюлдю дегенле да бардыла. Алай аты айтылгъан генерал Эммануэль акъыллы киши эди. Бийик тауну башына  жол кёргюзтюрге, аны къатында жашагъанланы къоюп, узакъ тюзледен, ол тийрелеге ёмюрде  аягъы басмагъан адамны уллу магъанасы болгъан экспедициягъа аллыкъ тюйюл эди. Терс оюмлулагъа ол затны сагъышын этерге тийишлиди.

Сотталаны Ахыя уа ёрлей-ёрлей тургъанды Элбрусну башына. Онтогъузунчу ёмюрню ахырында Англиядан Бахсаннга бир къауум адам келедиле. Таугъа чыгъаргъа тебирегенлеринде, аланы биргелерине Орусбий улу жол кёргюзтюрге Ахыяны да жиберген эди. Ол къонакъланы тау башына чыгъарып къайтханды. Ол заманда анга 86 жыл болгъанды.

Аладан сора да, жол усталаны араларында атлары тарыхда къалгъан жигитле кёпдюле. Ол санда Орусбийланы Бачан,  Хажиланы Сейит, Жыжыу; Тилланы Юсюп, Акаш; Байдаланы Мухаммат,  Ибрахим, Мергиани Леуан, Жаппуланы Исмайыл, Курданланы Сейит, Залийханланы Чокка, Хажи эм дагъыда кёп башхала, бютюнда революциядан сора ала жюзле бла адамлагъа жол кёргюзтюп, Минги таугъа чыгъаргъандыла.  Аланы кёбюсюню къадарлары жарсыулу болгъандыла. Бир къауумун эсге тюшюрейик.

1911 жылда июльда Элбрусха чыгъаргъа Владикавказдан Огъары Бахсаннга бир къауум адам келедиле. Ол санда аты айтылгъан революционер Сергей Миронович Киров да.  Ала Орусбийланы Наурузну юйюнде юч кюн турадыла. Ол кезиуледе Россейде бола тургъан  ишлени юслеринден Науруз Киров бла кёп ушакъ этгенди. 29 июльда уа Орусбий улу Терс-Къолгъа дери къонакъланы кеси ашырады. Андан ары уа биргелерине Хажиланы Сейитни бла Жыжыуну жибереди. Ала Сергей Мироновични Элбрусну башына чыгъарып къайтхандыла.

Киров кетгенден сора  Науруз, жууукъ адамларын жыйып: «Бу  бизге ахшылыкъгъа келген адам тюйюлдю. Ол айтханлай болса, Россейде уа бусагъатдагъы хал анга ушап турады, къара халкъ бай-бий дегенни бирин къоймай къырлыкъды. Ары дери башыгъызны оноуун этерге кюрешигиз»,-дегенди.

Элбрусха жол кёргюзтюучюлени сыйлары революциядан сора бютюнда кётюрюлген эди. Алагъа къыралны жанындан уллу эс бурулгъанды. Сёз ючюн, Тилланы Юсюпге - Губасантыда, Хажиланы Сейитге Тегенеклиде юйле  ишлеп берген эдиле. 1927 жылда  Калинин Минги тау тийресине келгенде,  Сейитни юйюнде къалгъанды, эчкилерин саууп, сют ичип тургъанды. Сейитни тамата къызы Таужаннга уа, кюлде гыржын  биширтип, аны бек сюйюп ашагъанды. Кесине да алтын бууун сагъат берген эди.

Жол усталаны араларында Сейит бек сыйы, даражасы да жюрюген айырмалыладан бири эди. Ингуш, дюгер тиллени да билгенди. 1941 жылда тамата жашы  Газот урушда эди. Анга да къарамай, Сейитни, аны экинчи жашы Омарны да ол жыл декабрь айда тутуп кетедиле. Немис  бу тийреге жууукълаша башлагъанда, тутмакъланы Каспий тенгиз тийресине кёчюредиле. Анда бара тургъан жеринде Сейит къарыусуз болады да, солдатла муну арбагъа миндиредиле. Тутмакъла алгъа кетедиле,  арба уа артда къалады. Омар атасына, ызына бурулуп, къарай-къарай барады. Арба, тынчдан-тынч келе, къарап кёрмезча артда къалады. Ингир ала тутмакъла солургъа олтургъан жерге арба да жетеди. Алай Сейит анда жокъ эди. Омар аны кёргенден сора, асыры  къыйналгъандан, ол кече окъуна жюреги жарылып ёлгенди.

 Сейитни уа солдатла, артха къалдырып, кечикдирип, ёлтюрюп къойгъандыла. Къартланы, къарыусузланы алай эте баргъандыла.

Айырмалы  жол усталадан бири Мергиани Леуан болгъанды. Ол  эртте окъуна  тау артындан келип, Терс-Къолда Къочхарланы Баппашны юйюнде тургъанды. Малкъар тилге да юйренип, бек ариу сёлешгенди. Къочхар улу ауруп ёледи да, бираздан ол аны юй бийчесин алады. Аланы юч сабийлери да болады.

Леуан да кёп адамгъа жол кёргюзтюп, Минги тауну башына чыгъаргъанды. Репрессияланы заманында тутулуп, ол да андан къайтмагъанды.

Озгъан ёмюрню 20-чы-30-чу жылларында атлары айтылгъан жол усталаны санында къарындашла Байдаланы Мухаммат бла Ибрахим да болгъандыла. Мухаммат эсгериучю эди: «Колхозну эшеклери бла «Онбиреуленни ышыгъына» кёп къурулуш материалла ташыгъанбыз. Андан ары уа  адамланы тауну башына чыгъарып тургъанбыз. Бир жеринде уа эшекле, кюлге батып, чыгъалмай, бек къыйналыучу эдиле»,-деп. Мухаммат узакъ ёмюр жашап, Азиядан къайтхандан сора 1975 жылда Элбрусда ёлгенди.

Ибрахим да кёп жыйынны чыгъаргъанды Минги тауну башына. Аны бла баргъанладан бир адам да ачымай къайтханды ызына. Бир жол таугъа ёрлеп келгенден сора: «Бюгюн Элбрусну башына жете баргъан жерде, буздан къыйырлары къарап, таш болуп тургъан жонулгъан агъачланы кёрдюм. Сора халкъда эрттеден бери жюрюген Нух файгъамбарны кемеси Минги тауда тохтагъан эди деген хапар кертиди»,-дегенди ол.

Ибрахим революцияны заманында къызылланы санында акъ аскерлеге къажау уруш этип тургъанды. Чеченни жеринде юч  ай  къуршоуда тургъаныны юсюнден хапар айтыучу эди. Коммунист да болгъанды. Алай а диннге къаты  берилген адам эди. Оразасын, ууахты намазын къоймагъанды. Бир ауукъ заманнга Элбрусда Эл советни председатели болуп тургъанды. Намаз этгенин билгенден сора Байда улун райкомну бюросуна чакъыргъандыла: «Партиядан, динден бирин сайла дегенлеринде: «Мен бюгюннге дери да Аллахха къуллукъ этгенме, мындан арысында да аны бардырлыкъма»,-деп, партбилетин столгъа  салып кетгенди.

Ол заманда уа алай  айтыргъа уллу кишилик керек эди. Кёчгюнчюлюкню заманында ол Алма-Атада эфендилени таматаларыны экинчиси болуп тургъанды. Ёлген да анда этгенди.

Урушну аллында жыллада таугъа айырмалы жол кёргюзтюучюлени араларында бызынгылы жаш Толгъурланы Ибрахим да болгъанды. Ол да кёп жылланы Минги таугъа адамланы чыгъарып тургъанды.

1935 жылда февральда Колхозчуланы биринчи битеусоюз съездлери бола эди. Анга атап айырмалы жол кёргюзтюучюледен онтогъузоулан Элбрусну эки чукуюна, Казбекге да чыкъгъандыла. Ол санда  Ибрахим да болгъанды. Ол онтогъуз адамдан жангыз бири оруслу  эди – доктор жаш. Къалгъанлары уа –таулула. Жыйын таматалары Хажиланы Сейит эди, аны экинчиси да Тилланы Юсюп. Ол санда  Толгъурланы Хусейни жашы Тахир, Къочхарланы Баппушну жашы Магомет, Хажиланы Элмырзаны жашы Таука, Хажиланы Жыжыуну жашы Сюлемен, Хажиланы Къутурукъну жашы Хасан, Хажиланы Дауутну жашы Чотай, Хажиланы Сейитни  жашы Омар болгъандыла.Толгъурланы Ибрахим 1942 жылда урушха кетип, андан къайтмай къалгъанды. Башында сагъынылгъанладан сора да, кёп жигит таулу жаш,  устала болуп,  адамланы Элбрусну башына чыгъарып тургъандыла. Бюгюнлюкде да кёпдюле аллайларыбыз.

Хапарыбызны ахырында Минги таугъа чыкъгъан бир жигитни юсюнден айтайыкъ. Ол Курданланы Юсюпню жашы Салих хажиди. 1994 жылда иш этип, Элбрусха чыгъып, аны чукуюнда намаз этип къайтханды. Ол а кишилик тюйюлмюдю?

                              

Лейлун улу Х.
Поделиться: