Битимлени тауча атлары эм аланы хайырлылыкълары

«Заман» газетни баш редакторуну  алгъыннгы орунбасары Аппайланы Музафар бир къауум битимни тауча атларын эм аланы саулукъгъа хайырлылыкъларын ана тилибизге кёчюрген ишин андан ары басмалайбыз.

Къасмакъ (Облепиха)

Асламысында республиканы тау жерлеринде 1200 метрге дери бийикликде тюбеген къалын эм шинжи бутакълы, иничке чапыракълы юлкюдю. Юлкю десек да, тымлы жерледе аны бийиклиги 8 метрге дери кетеди. Кеси да эркеклеге бла тишилеге юлешинеди. Эркек къасмакъла тишиледен иги да аз тюбейдиле. Терекни жаш бутакълары кюмюш бетлиле боладыла. Чапыракълары узун иничкеледиле. Ууакъчыкъла болгъанлары себепли гюллери хазна эсленнген окъуна этмейдиле. Жемишлери бутакълагъа жабышып боладыла.

Сёзсюз, терекге жабышмакъ деп да таулула андан атагъандыла. Жыл сайын бай тирлик береди. Жемишлери ариу сары тюрсюнлюдюле. Алада витаминлени хазна къалмай битеу тюрлюлери тюбейдиле, кеслери да къыш сууукълада да акъмайдыла. Агъач къанатлыла аланы бек сюйюп ашайдыла. Юлкю апрель-май айлада чагъады, жемишлери сентябрьде-октябрьде бишедиле.

Къасмакъны дарманлыгъы уллуду. Шёндюгю медицинада аны жемишлерин, урлукъларын, чапыракъларын, къабугъун, жауун да хайырланадыла. Жемишледе кумаринле, углеводла, органика кислотала, флавоноидле, макро-микроэлементле тюбейдиле. Урлукъларында да алай. Битимни къабугъу уа дубиль веществоладан байды.

Юлкюню жемишлери бла къасмакъ жау сууукъ ётюп ауругъанлагъа жарайдыла, жараны терк сау этедиле, аурууну сынтылландырадыла, адамны чархын кючлейдиле. Къасмакъ жау бла атеросклероздан, дистрофиядан, хронический танзилитден ауругъанлагъа багъадыла, аш орунлары, чегилери, стоматит къыйнагъанлагъа да иги жарайды. Ол жау адамны чачын терк ёсдюреди, бир къауум тери ауруулагъа къажау кюрешде да хайыры игиди. Жабышмакъны согу гастритге, колитге, холециститге, бауурну бирси тюрлю аурууларына, анемиягъа да жарайды.

2 столова къашыкъ бла бир жабышмакъны тууралгъан чапыракъларын 400 миллилитр къайнар суугъа къуядыла, 2 сагъатны сууума къоюп, сюзедиле. Аякъ, къол жиклери ауругъанлагъа аны жарымышар стаканын кюнден 3 кере ичиредиле.

Къалияр (Черемша)

Сарымсах ийиси болгъан, жашил соханнга ушаш тюп этген кёпжыллыкъ кырдык битимди. Тюбю зугул маталлыды, сабагъы чапыракъсызды, бийиклиги 15-60 сантиметрге жетеди, сабагъыны чукуюнда салкъынлыкъ формалы гюл этеди. Сабагъыны жерге жетген жеринде 2-3 уллу эм кенг чапыракълары боладыла. Урлукълары тёп-тёгерекледиле. Битим майда чагъады. Бийик тау жайлыкълада, нарат-назы агъачлада ёседи.

Медицинада къалиярны тюбюн, гюл сабакъларын, жаш чапыракъларын хайырланадыла. Битимни хар къалайында да аскорбин кислота, эфир жау, минерал тузла, балаууз, бал туз, чайыр тюбейдиле. Витаминле жетишмей, тиш этлени (кириулени) аурумазларына бек жарайды. Аны биширмей, биширип, тузлап, мариновать этип да ашайдыла. Къалияр адамны ашха ачады. Аш орунда ашны эритеди, жюреклери ауругъанлагъа болушады. Битимни тамырларындан этилген суу жётелден къутулургъа, жел ауруугъа, огъаргъы солуу органлагъа да жарайды. Кёзле сууукъ болуп аурусала, аланы юслерине къалиярны чапыракъларын саладыла. Йоду, витаминлери кёп болгъаны себепли аны ашагъан хайырлыды.

Къышхабиш (Мушмула)

Халкъны арасында бу битимни экинчи атын – къушхамишни – аслам хайырланадыла. Ол къышхабиш деген ат къабарты тилде трансформацияланып къуралгъанды, кеси да «таулула ашамаучу» деген магъананы тутады.

Юлкюню бийиклиги 4-6 метр болады. Бутагъыны къабугъу кюл бетлирек-морду. Жаш бутакъчыкълары жашилледиле, чапыракълары сыйдамладыла, бираз энишге салынып боладыла. Гюллери бирем-бирем кеслери алларына ёседиле, уллуладыла, акъ тюрсюнлюдюле, ариу ийис этедиле. Жемишлери артыкъ уллула тюйюлдюле, шар эм кертме маталлыладыла, къонгур бетлидиле. Хар жемишни ичинде бешишер ташы барды.

Къышхабиш осал болумлада, тымсыз жерледе да ёседи. Тымлы жерледе жыл сайын иги тирлик береди. Жемишлери мыстыракъ-татлыладыла, кеслери да октябрьде – биринчи сууукъла келгенде – бишедиле. Чакъгъан а апрельде этиучюдю.

Юлкюню чапыракъларыны бла жемишлерини дарманлыкълары бардыла. Жемишледе бал туз 13-14 процент, алма эм лимон кислотала 2 процент чакълы боладыла. Аладан сора да, жемишледе дубиль эм ариу ийис этдирген веществола, пектин, чапыракълада уа дубиль веществола тюбейдиле.

Халкъ медицинада битимни чапыракълары, иги бишмеген жемишлери къайнатылгъан сууну аш орунлары эм чегилери ауруп къайналгъанлагъа ичиредиле. Аллай суу бла ангинадан ауругъанны тамагъын  чайкъатадыла.

Къышхабишни тууралгъан чапыракъларындан столова къашыкъ бла бирни 1 стакан суугъа къуядыла, аны сел отда 5-6 минут къайнатадыла, 1 сагъатны сууургъа къоядыла. Аны ичи ётгенлеге, ичлеринден тохтамай къан келип тургъанлагъа ичиредиле, ангинасы болгъанны тамагъын чайкъатадыла.