Хатадан сора хайырлары да болгъан жаныуарла

Малкъарда бла къарачайда “жерине кёре жиляны” деген нарт сёз барды. Эштада ол битеу жаныуарланы, ол санда адамланы да юслеринден айтылгъан сёз болур. Бёрюле да алайдыла. Бизни жерлерибизни бёрюлери къаралдым морла эселе, Север Америкада уа къап-къара бёрюле бардыла. Канаданы север жанында уа бу жаныуарла акъладыла. Кеслерине да север бёрюле дейдиле. Север Америкада, къара бёрюледен сора да, артыкъ уллу болмагъан, кенг аулакълада жашау этген бёрюле-койотла бардыла. Къамиш бёрюле да, уллулукълары, хыйлачылыкълары, акъыллары бла да алагъа ушашладыла.

Бёрюлени юслеринден кёп тюрлю хапарла, жомакъла, нарт сёзле бардыла. Бёрю бла адам жаратылгъанларындан бери да бир бири къатларында, тюзюн айтханда уа - бёрюле бизни къатыбызда - жашау этип келедиле. Кеслери да адамланы болушлукъчулары, къалауурлары, жол нёгерлери да болуп тургъан итлени ата-бабаларыдыла: дуния башында болгъан итле быладан жайылгъандыла эм ала адамны жашауунда бек уллу магъананы тутхан жаныуарладыла.

Тюрк халкъланы байракъ белгилери ана бёрю болгъаны да бошдан тюйюлдю. Таурухлада айтылгъанына кёре, эртте заманлада, къанлы уруш баргъанда, тюрк халкъланы барысын да къырып чыкъгъандыла аланы душманлары. Жаланда бир жашчыкъ сау къалгъанды. Душман аскерни башчысы, аны халкъны аллында ёлтюрюрге базмай, бир мыртазагъына, агъачны теренине элт да, ёлтюрюп кел, деп буюргъанды. Ол жашчыкъны элтгенди да, ёлтюралмай (кёзю къыймай), жипили батхакъгъа атып кетгенди. Мени къолумдан ёлмесин деп. Жашчыкъны ана бёрю ёсдюргенди, уллу болгъандан сора ана бёрю андан бир жашны бла бир къызны тапханды. Аладан жайылгъандыла тюрк тилли халкъла деген таурух барды. Ма алай бла болгъанды ана бёрю тюрк тилли халкъланы байракъ белгилери.

Рум шахарны юсюнден таурухда да ана бёрю баш жигитди. Эки эгиз жашчыкъны ол ана бёрю сют ичирип ёсдюргенди. Рум шахарны къурагъанла ол эгизле болгъандыла. Киплингни "Маугли" деген хапарында да ажашхан жашчыкъны бёрю жыйын ёсдюргенди. Алайды да, адам бла бёрю къалыу-баладан бери да бирге келедиле.

Бёрюле бек акьыллы жаныуарлагъа саналадыла. Ала жыйын болуп жашау этерге сюйген жыртхычладыла. Уугъа чыкъгъанда жыйынны башчысы - бек къарыулу бёрю бугъунуп тургъан жерге (чыгъ-ышха) сюредиле къалгьанлары кийик жаныуарланы. Буу, жугъутур, эчги неда башха кийик ёлтюрселе, балаларын бир заманда да унутуп къоймайдыла. Жыйында быйылгъы, былтыргьы балала бла бирге аланы аналары, аталары да боладыла. Бёрюле куркалары болгьан тийреде уугъа айланмайдыла эм жыртхыч жаныуарланы да ол тийреге жууукьлашыргъа къоймайдыла. Ма аны ючюн къойчула да тиймеучюдюле ала тохтагъан жайлыкълада бёрю куркалагъа. Ол халда бир-бирге “болушлукъ” этиу, эрттеден бери жюрютюлюп келген «адетди».

Бёрюле уллу киёик жаныуарладан сора да къоянланы. Тюлкюлени, жубуранланы, гылыу чычханланы да тутадыла. Онг болса, айыудан да сыйырып аладыла бёрюле кеслерине юлюш.

Европада бёрю жокъду, аны къырып бошагъандыла, дейди статистика. Биз билгенден а - бардыла ала бизни жерлерибизде да. Кеси да аюудан сора бек къарыулуда, уллу да жыртхычха саналады. Орта эсеп бла алгьанда узунлугьу 1,5 метр, ауурлугьу 45 килограмм болады, 80 килограмм ауурлугъу болгьан бёрюле да тюбейдиле. Бирге январь-март айлада къошуладыла, бууазлыкълары 62-75 кюннге дери созулады. Бир жолгъа ана бёрю 3-5 кючюк табады. Ана бёрюле кючюклеге къарагъанда, балаларын башха жыртхыч жаныуарладан къоруулагъанда, ата бёрю алагъа аш мажарады.

Андан сора да бёрю кеси алларына ёлген жаныуарланы да ашагьанын, ауругъан, къыяулу жаныуарланы тутханын эсге алсакъ, аны хайыры да аз тюйюлдю. Аны себепли бу жаныуарланы къалгьанларын да къырып чыкъмай, бизни къатыбызда жашау этме къойсакъ тюз болур.