Терслик бла законсузлукъ унутулмагъандыла

Малкъар халкъны зор бла Ата журтундан кёчюрюлген кюннге

Сегизинчи мартда кече сагъат экиде таулу элле барысы да къуршоугъа алыннгандыла, къалауурла салыннгандыла, радио ёчюлтюлгенди, телефон байламлыкъ юзюлгенди. Эрттенликде 5 сагъатда операция башланды. Аны тамамлаугъа къырал къоркъуусузлукъну службасыны 5 генералы, 2 да комиссары, аскер бёлюмле, НКВД-ны-НКГБ-ны уллу оператив къаууму – 21 мингден аслам адамы – къатышдырылгъанды. Бу шартла тарых илмуланы доктору Сабанчыланы Хажи-Муратны ишлеринде да кёргюзтюледиле. Сегизинчи мартны шургулу кюнюнде Сабанчы улуну материалын басмагъа хазырлагъанбыз, малкъар халкъгъа этилген зорлукъ, терслик унутулмагъаныны белгисича.

Оноугъа кёре хар юйюрге ашарыкъдан, хапчукдан да жарым тоннагъа дери алыргъа эркинлик этилгенди. Алай кёчюрюрге келгенле адамлагъа  аберилерин жыйышдырып чыгъаргъа 20-30 минут бергендиле. Башлары армау болуп тургъан адамла ол ашыгъышлыкъда, къара-къатышлыкъда юслеринде не зат болгъан эсе да, алайлай чыгъып кетгендиле юйлеринден: жылы кийимле, жол азыкъ алалмай.

9 мартда операция бошалгъанды: Орта Азиягъа бла Къазахстаннга 37 713 адам, асламысы сабийле, тиширыула бла къартла, жиберилген эдиле. Къыралны европалы кесегинден кёчюрюлгенле бла бирге уа  ала битеу да 38053 болгъандыла. 1944 жылда 11 мартда Берия  Сталиннге, 14 мартда уа ВКП-ны АК-сыны Политбюросуна «операция жетишимли бардырылгъанды» деп, отчёт этгенди.

Таулуланы зор бла туугъан жерлеринден кёчюрюрге не сылтау табылгъанды: КъМАССР-ни партия органлары эмда НКВД-НКГБ да таулада бандитлени санын болгъанындан эсе кёп кёргюзтгендиле, анда-санда этилген аманлыкълагъа, мурдарлыкъ ишле бек жайылгъандыла деп семиртгендиле. Таулуланы иги кесегини фронтда болгъанын, аланы  Уллу Ата журт урушда жигитлеча сермешгенлерин а киши эсине да алмагъанды.

Эр кишилерибизни он мингден артыгъы Уллу Ата журт урушну фронтларында, Белоруссияны бла Украинаны партизан отрядларында, Европада фашизмге къажау кюреш бардыргъанланы тизгинлеринде жигитча сермеше тургъан заманларында аланы аталарын, аналарын, юй бийчелерин, сабийлерин да туугъан жерлеринден къыстай эдиле.

Урушда болгъанладан кёплери, Берлиннге жетип, германлы фашистлени кеслерини куркаларында гунч этиуге къатышхандыла. Таулуланы аскер жигитликлери, тылда жигер уруннганлары, фронтха болушур ючюн кеслерин аямагъанлары белгилиди. Таулу аскерчилени иги кесеги орденле эм майдалла бла саугъаланнгандыла. Байсолтанланы Алим бла Уммайланы Мухажир а къыралны эм сыйлы саугъасына - Совет Союзну Жигити деген махтаулу атха - тийишли болгъандыла. Халкъны асламысы фронтха кетип тургъанлай, аны ууучлаучулагъа болушханса деп терслеу бек къужур кёрюнеди.

Сюргюнню хатасындан малкъар халкъны кёп адамы къорагъанды, аны политика, социальный, экономика айныуу тохтатылгъанды. Жолда, киши жерлеринде да хауа жарашмай, аурууладан да халкъны ючден бири къырылгъанды. Тёрт район - Черек, Холам-Бызынгы, Чегем эм Элбрус - бош къалгъандыла. Жараулу журтланы, сабанланы, мингле бла малланы, ырысхыны,хапчукну, кийимлени, тёлюле кёп жылланы жыйгъан хазналарын къырал сыйыргъанды. 62 эл къуру къалгъанды.

Бизни миллет культурабызгъа салыннган заранны да айтып ангылатхан окъуна къыйынды. Аны айныуу артха  атылгъанды. Таулу сабийлени асламысыны школда окъуп билим алыргъа онглары болмагъанды. Бийик эм орта энчи билим алыуну юсюнден а айтыр кереклиси да болмаз.

Таулулагъа адабиятлары, тарыхлары, тиллери бла кюреширге къоймагъандыла. Театр, чыгъармачылыкъ коллективле ишлемегендиле, ана тилде китапла чыгъарыргъа эркин этилмегенди, илму иш арталлыда тохтатылгъанды.  Таулула къыралны эм дунияны халкъларыны тизмелеринден, справочникледен бла энциклопедияладан кетерилгендиле. Фольклор, адет-тёрелени иги кесеги тас этилгендиле.

Властьла репрессиягъа тюшген халкъны ол этмеген аманлыкъла ючюн терслегенлей тургъанды. Ол а аны артыкъда бек инжилтгенди. Кеслерини аскер борчларын къанларын аямай толтургъан солдатлагъа бла офицерлеге ол учузлукъну кётюрюрге бютюн къыйын болгъанды.

Депортациядан сора аланы чынларын кётюрмегендиле, саугъаламагъандыла неда орденлени орунларына майдалла берип къойгъандыла.  Совет Союзну Жигити деген атха кёргюзтюлген фронтовикле миллетлери ючюн аны алалмагъандыла. Аскер къуллукъларындан эркин этилгенлеге жууукълары кёчюрюлген жерлеге барыргъа оноу этилгенди. Анда да аланы спецпереселенецленича эсепге алгъандыла, хар не жаны бла да чек салгъандыла.

Кёчгюнчюлюк малкъар халкъгъа салгъан уллу къыйынлыкъладан бири - аны миллет автономиясын сыйырыу болгъанды. Аны юсюнден СССР-ни Баш Советини Указыны 4-чю пункту РСФСР-ни бла Грузия ССР-ни араларында жангы чек салгъанды, Балкарияны жерлери эбизелеге къошулгъанды.

РСФСР-ни Баш Советини Президиумуну 1944 жылда 29 майда чыгъарылгъан Указында таулу районланы кетериуню жорукълары тохташдырылгъандыла. Анга кёре эллени атлары да тюрлендирилгендиле. Яникой эл - Ново-Каменка, Къашхатау-Советский, Хасания – Пригородная, Лашкута-Заречный, Быллым - Угольный болгъандыла. Миллет репрессияланы тюзге санагъан, малкъарлыланы тарыхлары, аны ата-бабаларыны жерлерине эркинлиги болмагъаныны юсюнден «илму ишле» чыкъгъандыла.

Алай депортация къуру таулулагъа угъай, саулай республикагъа да уллу хата салгъанды. Идеология кампания башланнганды, аны бла байламлы автономияны къырал эм партия аппаратында «тазалау» ишле бардырылгъандыла. Адамла властьлагъа ышанмагъандыла, жангы, бютюн уллу респрессияла болмагъы эдиле деп, къоркъгъанлай, элгеннгенлей тургъандыла.

Аны бла бирге халкъланы кёчюрюу совет миллетни къуралыууна да чырмау этгенди. Аллай зорлукъ ишле къырал къурулушну мурдорун тепдиргендиле, аны баш магъаналы жорукълары, ниетлери тюз болгъанларына, совет властьны законлукъгъа бла тюзлюкге къуллукъ этиуюне ишеклик туудургъандыла.

Поделиться: