Ата журтну къорууларгъа - кеси ыразылыкълары бла

Малкъар халкъ зор бла кёчюрюлген кюннге 

Уллу Ата журт урушну  биринчи кюнюнден  Къабарты-Малкъарда  халкъны аскерге чакъырыу башланады. Элледе, шахарлада митингле бардырылып, малкъар халкъны уланлары душманнга къажаулукъларын билдиргендиле, кёпле Ата журтубузну къорууларгъа кеслерини ыразылыкълары бла кетгендиле. 

  1941 жылда Шимал-Кавказ аскер округда атлы дивизия къураргъа оноу этиледи. 115-чи атлы дивизия Къабарты-Малкъарда жыйылгъаны белгили болгъанлай, таулу жашла, тамата тёлю да аны къауумуна кирирге сюйгенлерин билдирип, заявленияла жазадыла.  Аны командирлерини къауумуна аскерчи сынаулары болгъанла, ол санда уа Сотталаны А.Х., Чеченланы Ж.Т., Шауаланы А.А, Аккыланы М.Х. эм башха миллетлени келечилери киредиле.  Химиялы къорууланыу жаны бла эскадроннга уа  Хоханаланы Б, Уяналаны Б, Насталаны С., Чапаланы М., Таукенланы К, Холаланы Х. эм башхала алыннгандыла. 

Атлыла гитлерчилени 38 танкын, 7 машинасын жокъ этгендиле. Политрук Мисирланы Хажби кесини батырлыгъы бла башхаланы кёллендиргенди. Политрук Бёзюланы Муха, политрукну орунбасары Ксаналаны Ибрагим (анга уа ол кезиуде жаланда 19 жыл толгъан эди) аскерчи усталыкълары бла кёплени жанларын сакълагъандыла. Атлы аскерчилерибизни къадарларыны юслеринден кёп жазылгъанды. Большая Мартыновканы тийресинде сермешледе халкъны жигит уланлары  жанларын бергендиле, аланы арасында Кучмезланы Чефелеу эм башхала.

Душман бла къазауатда 115-чи атлы аскер дивизияны  5,5 минг аскерчисинден 4 мингнге жууугъу, аланы арасында сынаулу командирле да, жигитлеча жоюлгъандыла.

Хорлам ючюн жанларын аямагъандыла

Таулу халкъ фронтха 10 мингден аслам уланын ашыргъанды. Ала Уллу Ата журт урушну битеу фронтларында сермешгендиле, Ленинградны, Москваны,  Ростовну, Сталинградны, Харьковну, Одессаны кёп башха шахарланы бла эллени къоруулагъандыла. Жигитлерибизни жартысы тенгли бири (4335 аскерчи) Ата журтубузну эркинлиги ючюн жанларын бергендиле.

Урушну ачылыгъын а биринчилени санында Брест къаланы къоруулагъанла сынагъандыла. Аланы арасында Чочаланы О.,   Созайланы З., Батчаланы М., Жаппуланы Д., Байзуллаланы Т., Борчаланы Х. эм башхала. 

Жашла бла бирге уа Ата журтубузну жалынчакъсызлыгъын къоруулагъанланы тизгинлерине къызла да   тургъандыла. Биринчилени санында уа Оракъланы Фаризат кетгенди урушха. Медицина билими болгъан таулу къыз Ата журт урушну орденини 1-чи эм 2-чи даражасы, Къызыл Жулдузну ордени, «За отвагу», «Кавказны къоруулагъаны ючюн», «Берлинни зорлагъаны ючюн» эм кёп башха майлалла бла саугъаланнганды.

Малкъарланы Зояны, Гулийланы Маржанны, Мусукаланы Шамсаны эм башха таулу къызланы атлары да Хорламны келтиргенлени тизмелеринде   жазылгъандыла.

Кертисин айтханда, жууукъ адамы къазауатха къатышмагъан, анда жанын бермеген бир юйюр да болмаз таулуланы арасында. Сёз ючюн, Акъ Суудан Бачиланы тукъумдан жети къарындашдан алтысы  Домалай, Нух, Назир, Хасанби, Ако, Хаждаут къазауатдан къайтмагъандыла.  Кёнделенден Жанатайланы Алийни алты баласындан тёртюсю Магомет, Нух, Юсуф эм Якуб сермешледе жоюлгъандыла. Лашкутадан Борчаладан  жети къарындашдан бешиси   Хасан, Хусей, Аубекир, Мажит, Абдулкерим да ёмюрлюк болгъандыла.   

Жигитлени атлары ёмюрлюк

Къабарты-Малкъарда, битеу Шимал Кавказда да биринчи болуп СССР-ни Жигити деген бийик ат Байсолтанланы Алимге берилгенди. Гвардий капитан СССР-ни Жигити, Ленинни орденини, Къызыл Байракъны эки орденини ковалери Байсолтан улу 1943 жылда 28 октябрьде сермешледен биринде ёлтюрюлгенди. Ол кезиуге уа таулу жаш кёкге 380 кере чыгъып,  гитлерчилени 21 самолётун чачдыргъанды.

20-жыллыкъ Уммайланы Мухажир а кесини биринчи саугъасын «За отвагу» майдалны 1942 жылда Украинада Верхне-Астаховский эл ючюн къазауатда кёргюзтген батырлыгъы ючюн алгъанды. Дагъыда ол Къызыл Байракъны, Суворовну, Богдан Хмельницкийни орденлерине тийишли кёрюлгенди.

Къыралда баш саугъасы уа анга Одессаны эркинлиги ючюн сермешледе жигитлиги ючюн берилирге керек эди. Ол шахаргъа, аны ара орамына да биринчи киргенди, кеси аллына 18 гитлерчини, ротасы бла  бирге уа 300 душманны жокъ этгенди. Алай ол кезиуге малкъар халкъны аты бандитге чыгъарылып, миллет саулай зор бла кёчюрюлгенди. Аны ючюн а Уммай улугъа жулдузну орунуна Александр Невскийни ордени бериледи. Аны бла уа дивизияланы, полкланы, батальонланы командирлери саугъаланнганларын айтырчады.

Болсада тюзлюк хорлагъанды. Уллу Ата журт урушдан 45 жыл озгъандан сора -  1990 жылда   - анга къыралны  Президентини Указы бла СССР-ни Жигити деген сыйлы ат аталгъанды.  Алай Мухажир кеси аны кёрмегенди, ол урушда алгъан жараладан, кёбюсюнде уа киши жеринде комендатура  миллетге этилген зорлукъдан жюреги къыйналып 1948 жылда киши жеринде ёлгенди.

Озгъан ёмюрню 80-чи жылларында  тинтиуле бардырылып, къырал саугъалагъа тийишли болуп, алай тюрлю-тюрлю сылтаула бла аланы алмай къалгъан батырланы атлары белгили этилгендиле.  Бабаланы Магомет, Дауутланы  Махти, Залийханланы  Магомед, Зокаланы  Къонакъбий, Къадырланы Мухажир, Къудайланы  Шамсудин, Кучмезланы Абдулла, халкъ сюйген  артистибиз Кучукланы Магомет, Макъытланы Магомет, Насталаны  Хажбекир, Османланы  Дадаш, Теммоланы Юсуф, Уяналаны Рамазан, Черкесланы Сарбий, Элсюерланы Кёккёз, Этезланы Зекерия Хорлам ючюн жанларын-къанларын аямай сермешгенлери ючюн СССР-ни Жигити деген атха кёргюзтюлгендиле. Алай саугъала бюгюн да жетмегендиле аланы юйюрлерине. Заман озгъан эсе да, тюзлюк хорлар деп бек ышанабыз.

Биз битеу бу шартланы нек санайбыз деп сорлукъла да болурла. Таулу халкъ  фашистлеге къажау къазауатха 10 мингден аслам жашын бла къызын ашыргъанды, тиширыула, акъсакъалла эр кишилени жерлерин алып, предприятиялада, колхозлада ишлегендиле, къолдан келгенича фронтха болушхандыла.

Дунияны гитлерчиледен тазалау къазаутда къанларын-жанларын аямай сермешген таулу аскерчиле батырлыкълары ючюн бийик къырал саугъалагъа тийишли болгъандыла.    Миллет Ата журтуна сюймеклигин кёчгюнчюлюкню  отунда да кёргюзтгенди. Алай халкъны кертилигине,  жигерлигине  бла ётгюрлюгюне къырал миллетни саулай туугъан журтундан зор бла кёчюрюрге деген огъурсуз, кюйсюз буйрукъ бла жууаплагъанын ангыларгъа онг бармыды?

Статьяда «Вклад респессированных народов СССР в Победу в Великой Отечественной войне» деген китапда басмаланнган шартла хайырланылгъандыла.