Таулу Николай

 

Горький атлы орамда жашагъаныбызда, эрттен сайын ишге тебиресем, къоншу подъездден бийик ёсюмлю биреу чыгъыучусун кёре турдум. Аны субай санлылыгъына эс бурдум, кийиннгенине да. Къаралдымгъа тартхан кёксюл кёлеги, аллай тюрсюнлю галифе кёнчеги, аякъларында башлы чурукълары, белинде офицерле жюрютюучю бел бауу. Бетини ариулугъуна да киши чурум табарыкъ тюйюл эди.

 

Аскерде къуллукъ этгени билинип тура эди. Таулуду деп эшитгенимден башха аны бла шагъырейлигим болмады. Танымадым, жолукъмадым…

 

Байсолтан улу атлы орамгъа кёчдюк. Юйню экинчи этажында отставкадагъы бир полковник жашай эди, Зубов деп. Тюбешсек, саламлаша, саулукъ-эсенлик сора турдукъ. Артдан-артха, иги танышлача, бир бирибизге андан-мындан хапар айтабыз. Ол жангыз кеси жашай эди да, баям, аны ючюн излей болур эди сёз нёгер. Газетде ишлегеними билгенден сора бир жол кеси былай сорду:

 

-Эл сюерланы Николайны таныймыса?

 

- Угъай, хапарым жокъду ким эсе да.

 

- Ай, юйюнге, аллай адамыгъызны къалай танымайса. Аны юсюнден битеу малкъар халкъ билирге керекди. Сен Ата журт урушха къатышханланы юслеринден да жаза болурса материалла. Николай бла бир тюбеш.

 

Элсюер улу огъары малкъарлы эди. Баям, Ностуланы Магомет бир эллисин иги таный болур эди, ол Кёккёзню юсюнден статья хазырлагъанын билип, мен аны излемедим.

 

Мен фронтовиклени юслеринден кёп материал жазгъанма. Аланы бек аздан 90 проценти таныгъан адамларым эдиле. Элсюер улун а Зубовну хапарындан  таныйма. 

 

- Ёлюмден жаланда телиле къоркъмайдыла дейдиле, - деп башлады Зубов хапарын. – Алай мен урушда аллайланы кёргенме. Сени жерлешинг Элсюер улу да ёлюмню аллында тобукъланмагъан киши эди. Мен жаяу аскер батальонну башчысы эдим, тамата лейтенант

Элсюер улу уа мени батальонумда – ротаны командири. Кёп уллу сермешледе бирге болгъанбыз, Киевни къоруулагъан аскерлени къауумунда да. Днепрден ётгенибизни бир да унутмайма. Ол Черек бизни кёп солдатларыбызны жутханды.

 

Элсюер улуну ротасы полкда бек иги ротагъа саналгъанды. Къыйын борчну анга буюруучу эдик. Мен ол таулу жашны къарындашымдан башха кёрмегенме. Аны бла кенгешген этиучю эдим, ансы аскер низамгъа тийишлисича, буйрукъ бермеучю эдим. Коля (мен анга алай айтыучу эдим), «тил» керекди десем, кеси тебиреп къалыучу эди. Мен аны жанын  сакъларгъа да кюрешгенме, алай урушда ким кимни сакълаяллыкъды! Атакагъа биринчи тизгинде кеси баргъанды, душманны траншеяларына биринчи болуп киргенди. Къарыулу жаш эди, къол сермешледе кёп фашистни къаплагъанды. Аны жигитлигинден, адамлыгъындан къайсы озгъанын айтыргъа къыйынды…

 

1944 жылда жаз башында полкга СМЕРШ-ден бир капитан келди. Полкну командири полковник Кривошеин, мени чакъырып, репрессиягъа тюшген халкъладан батальонунгда адам бармыды, деп сорду. Барды биреулен, тамата лейтенант, ротаны командири, дедим. Ол кавказлымы? – деп, полковник манга къарады. Кривошеин, тукъуму алай болгъанлыкъгъа, терсбоюн адам тюйюл эди. Бир кесек тынгылап туруп: «Жолдаш Зубов, къарайма да, таулу ротныйден айырылыргъа тюшерикди санга», - деди.

 

- Нек, не ючюн, саулай полкда жокъду андан иги командир, - деп сюелдим.

 

- Башындан аллай оноу келгенди, туугъан жерлеринден зор бла кёчюрюлген халкъладан болгъан офицерлени фронтдан кетерирге.

 

- Элсюер улу аскерден кетерге сюе эсе, кесине бир сорайыкъ. Чакъырыгъыз аны бери, - деди полкну командири.

 

Кривошеин ишни болушун билдирди Кёккёзге.

 

- Да мен фронтда керек тюйюл эсем… дегенлей, полкну командири, андан ары жукъ айтыргъа къоймай, ангыладыкъ, бар кесинги ротанга, - деди. Особист къоймаздан, полковник жибермезден болуп, даулашха кирдиле.

 

- Элсюер улу къазауатны биринчи кюнлеринден бери сермешледен чыкъмай келеди. Аллай командирле жолда атылып турмайдыла, аны Туугъан журт ючюн ёлюрге эркинлигин сыйырыргъа деген оноуну чыгъаргъанны акъылы бармыды, дегенимде, полковник да, особист да къарамларын манга бурдула. Эрлай ангыладым оздургъанымы, алай ауузунгдан чыкъгъан сёзню артха къайтарыргъа амал жокъ. Мени насыбыма, особист бир иги адам болуп тюшдю да, ишни башын жапды да къойду. Алай болмаса, мени Сибирьде чиритирик эдиле.

 

- Мен энди бери келлик тюйюлме. Бир башха адамны жиберирге да болурла. Малкъарлыны букъдуругъуз не амал бла да, - деп кетди смершчи.

 

Кёккёзню атына Николай атадыкъ. Ол кюнден арысында бизни киши жокъламады. Берлиннге дери жетдик.

 

Украинаны ара шахары ючюн сермешлени эсине тюшюре, Зубов былай айтхан эди:

 

- Киевни къатында бизни армияны къуршоугъа алдыла. Гитлерчилени танк колонналары, эки жанындан уруп, дивизияланы бир бирлеринден айырдыла. Дуния къара-къатыш болду. Аскер биригиулени араларында связь жокъ. Кюнчыгъышха баргъаныбыздан башха зат билмейбиз. Армияны командованиясы, штабы да арада байламлыкъны тас этген эди. Жоллада бузулгъан фашист танкла, эзилген арбала, ёлген эм жаралы болгъан атла… «Юнкерсле» башыбызда айланадыла, бомбаланы аяусуз тёгедиле.

 

Къуршоудан къауум-къауум болуп чыгъаргъа керек эди. Ма ол къыйын кезиуде Элсюер улу, абызырамай, кёлсюзлюк этмей, ротасында аскер низамны сакълагъанды. Бирсиле да андан юлгю алгъандыла. Агъач ичлери, жолсуз жолла, къырла, къолла бла Николайны ызындан бара батальон фронтну ал ызындан хазна къоранч болмай ётген эди.

 

Мени батальонума ротаны командири болуп Элсюер улуну келгени манга уллу насып эди. Акъылы, батырлыгъы, аскер ишге усталыгъы бла да ол башха ротныйледен эсе бийикде эди. Бек сейири уа – не къыйын болумгъа тюшгенде да, абызыраргъа,  тюнгюлюрге амалы жокъ эди. Бир юлгю келтирейим. Батальоннга Одерден ётюп, черекни ары жанында плацдарм алыргъа буйрукъ болду. Баям, ашыгъышлыкъ этилген болур эди. Не онг, не сол жаныбызда кесибизникиледен бир инсан жокъ. Немислиле, не десек да, уста эдиле уруш этерге. Аланы бир тактикалары бар эди: эслемеген кибик этип, кеслерини къорууланыу ызларына оруслуланы кирмеге къоюп, сора тёгерекден алып къырыучулары. Гитлерчилени бу хыйлалыкъларын Николай барыбыздан да алгъа сезди.

 

- Жолдаш комбат! Биз кесибизни жангылычыбыз бла къапханнга тюшгенча болгъанбыз. Артха жолубуз кесилгенди. Тёгерекден къорууланыугъа тохтаргъа керекбиз, - деди ол. Кертиси бла да башха амал жокъ эди. Гитлерчиле юсюбюзге айландыла. Автоматладан, пулемётладан окъ жаудурдукъ душманнга. Эштада, быллай болумда совет солдатла асыры къаты тирелип кюрешмезле деп, алай суннгандыла немислиле. Ол себепден биринчи атакалары уллу къыйналмай тохтатылгъанды. Андан сора чабыууллукъ къызадан къыза баргъанды. Тёгерек ёлюкледен толгъанды. Элсюер улу, ротасын контратакагъа кётюрюп, гитлерчиле бла къол сермешге киргенин кёрюп, жаным чыкъды анга къоркъуп. Мен анга аллай буйрукъ бермеген эдим. Къысха, алай кюйсюз къаты сермешде къызыл аскерчиле фашистлени артха сюрдюле. Эки жанындан да ёлгенле кёп болдула. Хар замандача, ротаны командири солдатларыны алларында барды. Бир ненча гитлерчини ашырды ол дуниягъа. Немислиле кезиулю атакаларын башларгъа, бизни насыбыбызгъа, сууну бери жанындан совет артиллерия душманны окопларын отха алдырды. Плацдармны сакълауда этген кишилиги ючюн ротаны командири тамата лейтенант Элсюерланы Николай правительстволу саугъагъа кёргюзтюлген эди.

 

Аны адамлыгъыны дагъыда бир иги жерини юсюнден айтыргъа сюеме – солдатлагъа къайгъырыулугъуну. Урушда, тюрлю-тюрлю чурумла чыгъып, ачдан къыйналыргъа тюшген кезиуле болгъандыла. Бир жол Белоруссияда онгсуз болдукъ. Бизни унутуп къойгъанча, эки кюнню азыкъ келтирмей турдула. «Адамны къатында адаммы ёледи», - деп сёз барды бизни халкъда. Къатыбызда эл бола тургъанлай, ачдан ёлмебиз деп, Николай, биргесине бир ненча солдатны алып, жууукъдагъы элге барды. Сапёр жугарчыкъла бла къазып, кётюралгъанлары чакълы бир картоф келтирдиле. Зауукъ этдик…

 

Кёккёзню юсюнден не жазгъанларына «Вклад репрессированных народов СССР в победу в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» деген китапха къарагъанма. Анда былай айтылады:

 

«Элсюерланы Мухамматны жашы Кёккёз 1919 жылда туугъанды. Уллу Ата журт урушха аны биринчи кюнлеринде киргенди. Киев ючюн сермешледе жаралы болгъанды. 1944 жылны жайында 827-чи жаяу аскер полкда ротаны командири тамата лейтенат Элсюер улу Львовну азатлаугъа къатышханды, андан сора Польшаны жеринде уруш этгенди. 1945 жылда 19 январьда Краковну къатында Стражиска деген эл ючюн сермешледе жаяу аскер ротаны командири тамата лейтенат Элсюерланы Кёккёз кесини ротасы бла алагъа ётюп кетип, душманны траншеяларына киргенди. Рота юч жыйырмагъа жууукъ фашистни къыргъанды. Биринчи февральда аны ротасы, Одерден ётюп, Германияны жерине киргенди. 24 мартда Тренкау эм Леобшутц шахарлагъа биринчи болуп кирип, гитлерчилеге уллу къоранч тюшюргенди.

 

60-чы армияны башчысы 1945 жылда 30 апрельде приказда былай белгилегенди: «Аскер бёлюмню уруш этерге онгун сакълагъаны, къыйын борчланы толтурууну амалларын кеси аллына таба билгени, душманны аскерчилерин эм техникасын жокъ этгени ючюн 827-чи жаяу аскер полкну 6-чы ротасыны командири тамата лейтенант Элсюерланы Кёккёз Александр Невскийни орденине тийишли болгъанды…».

 

Андан сора да, Элсюер улу Ата журт урушну 1-чи эм 2-чи даражалы орденлери, «За оборону Киева», «За взятие Кенингсберга», «За взятие Берлина», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» майдалла бла саугъаланнган эди.

 

Александр Невскийни ордени бла жаланда офицерлени саугъалагъандыла. Аскер бёлюмге  уста башчылыкъ этгенлени эм, сёзсюз, энчи жигитликлери бла солдатлагъа юлгю кёргюзтгенлени. Репрессиялагъа тюшген халкъланы жашларындан кёплеге Алтын Жулдузну орунуна ол орденни бергендиле. Андан хыйсап этсек, саугъаны уллу сыйлылыгъы ангылашынады. Уммайланы Мухажирни да алгъа ол орден бла саугъалагъан эдиле, Совет Союзну Жигити деген атны уа анга уруш бошалып 46 жыл озгъандан сора атагъандыла. Кеси дуниядан кетгенден сора.

 

Зубов айтханнга кёре, полкну командованиясы Элсюерланы Кёккёзню Совет Союзну Жигитине кёргюзтгенди. Алай, баям, къагъытлары Москвагъа жетген болмаз эдиле…