Кертиликге, жигерлик бла ётгюрлюкге жууапха – огъурсуз, кюйсюз буйрукъ

Малкъар халкъ зор бла кёчюрюлген кюннге  

Совет Союзда бир-бир миллетлени зор бла туугъан жерлеринден кёчюрюу политика Уллу Ата журт урушну аллында окъуна башланнган эди. Биринчи аны ачылыгъын корейлиле, полякла, немислиле, финнле сынагъандыла. 

1943 жылда къарачайлыла бла къалмукълула, 1944 жылда февральда   чеченлиле бла ингушлула туугъан журтларындан айырылып, зор бла Къазахстанны бла Орта Азияны къумлу жерлерине тюшгендиле.

Малкъар районлада болум

 1944 жылда 20 февральда Лаврентий Берия жашырын Грозныйге келеди. Мында ол чеченлилени бла ингушлуланы кёчюрюу операциягъа, анга уа «Чечевица» деп атагъандыла, башчылыкъ этгенди.

 Ол кезиуде уа Къабарты-Малкъарны НКВД-сы бла Халкъ комиссарланы совети Берияны аты бла «КъМР-ни малкъар районларында болум» деген справканы хазырлайдыла.  Тарыхчыланы оюмларына кёре, малкъар халкъны зор бла кёчюрюуню юсюнден оноу Черек ауузда болгъан ишле бла байламлыды. 1942 жылда 27 ноябрьден 5 декабрьге дери бандитлеге къажау операцияны сылтауу бла ич аскерле Сауту эм Глашлары элледе 723 мамыр адамны къыргъандыла (ол санда 16 жыллары толмагъан 162 сабийни). 

Ызы бла малкъар халкъны кёчюрюрге документле хазырланадыла. Аланы окъуп, Лаврентий Берия Сталиннге   таулуланы аманлап, справка жарашдырады. Анда уа халкъда бандитле, гитлерчилеге болушханла бардыла деп жазады, телеграммасын а быллай сёзле бла бошайды: «Чеченлилени бла ингушлуланы депортациясы бошалгъанды, эркин аскерчилени бла чекистлени таулуланы Шимал Кавказдан кёчюрюуде хайырланып, операцияны быйыл 15-20 мартда бошаргъа боллукъду, агъачда терекле чакъгъынчы…»

1944 жылда 26 февральда ич ишлени наркомуну «КъМАССР-ден малкъар халкъны кёчюрюуню юсюнден» энчи жашырынлы буйругъу чыгъарылады.   29 февральда Берия Сталиннге операцияны жетишимли бардырыргъа хар не да хазырды, 10 мартха дери битеу жумушла бошаллыкъдыла, 15 мартда уа таулула кёчюрюллюкдюле деп билдиреди.

 Хар юйде да бирча бушуулу эрттенлик

1944 жылны 8 мартыны эрттенлиги битеу таулу элледе да бирча башланнганды: эшикле къагъылып, миллет саулай кёчюрюледи, жолгъа хазырланыргъа 30 минутугъуз барды, деген буйрукъдан.  Быллай тюзсюзлюкню сакъламагъан адамла бек жунчуйдула, жолда не зат керек боллугъун ангыламай, къолгъа тюшгенни жыйып башлайдыла. Жарым сагъат озгъанлай, аскерчиле адамланы юйлеринден къыстап, бирге жыядыла. Заман азды, борчну толтурур ючюн ашыгъыргъа, къаты болургъа керекди.

Орта Азиягъа бла Къазахстаннга 37,7 минг адам ашырылгъандыла. Аланы   ауур жюкле, малла ташыгъан 14 эшелоннга олтуртхандыла. Жолда аурууладан, къыйынлыкълагъа тёзмей кёпле жанларын бергендиле.

11 мартда Берия Сталиннге таулуланы зор бла кёчюрюу операция бийик даражада ётгенини юсюнден отчёт этеди. 8 апрельде   СССР-ни Баш Советини Президиумуну «КъМАССР-де жашагъан таулуланы кёчюрюуню эмда КъМАССР-ни кетерип, Къабарты АССР атауну юсюнден» бегим чыгъарылады. Малкъар халкъны къыраллыгъы сыйырылгъаны бла бирге жерлерини бир кесеги, ол санда Элбрусну тийреси, Грузиягъа берилгенди.  

Сёзсюз, таулу халкъны депортациясы республиканы экономикасына, миллетни политика, демография болумуна уллу заран салгъанды. Малкъар тилни, халкъны культурасы, адет-тёрелери, энчиликлери, хазнасы унутулур чекге жетдиргендиле. Жарсыугъа, аны хатасы бюгюн да сезиледи.

  Киши жеринде жигерлик

Архив шартлагъа кёре, Къазахстаннга бла Орта Азиягъа кёчюрюлген халкъны жартысы тенгли бири сабийле болгъандыла, тиширыула уа - ючден бири. Эр кишилени асламы акъсакъалла, урушну сакъатлары эдиле. Бу къыйынлыкъны сынагъанланы айтханларына кёре, биринчи эки жылны ичинде халкъ кёп къырылгъанды – саулай юйюрле жокъ болгъандыла.

 Статистикагъа кёре, эки жылны ичинде беш мингнге жууукъ адам алышхандыла дунияларын.  Тау хауаны жумушакълыгъында ёсген миллетге къум жерле жарашмай 13 жылны ичинде халкъны 30 проценти жоюлгъанды.

 Таулуланы экономика жаны бла айнымагъан жерлеге кёчюргендиле. Аланы колхозлада, къурулушда, тау-жарашдырыучу промышленностьда учуз урунуу кючнюча хайырланнгандыла. Ишлерге къарыулары болгъанла, жыл санларына къарамай, барысы да ишлерге борчлу этилгендиле. Трудоденьлени санагъанда, хакъ тёлегенде тюзлюк а болурму эди?

Алай анга да къарамай, тиширыула, сабийле колхозлада ишлегендиле, чюгюндюр, тютюн ёсдюргендиле, маллагъа къарагъандыла. Кёчгюнчюле къазахлыланы, къыргъызлыланы жигерликлери, иш кёллюлюклери бла сейирсиндиргендиле: ачдан, хауаны болумундан къыйналгъан адамла сау кюнню аякъ юслеринде болгъандыла, ишден бири да къачмагъанды.

Кёчгюнчюле социалист эришиулеге къатышып, жигерликлерин кёргюзтгендиле. Сёз ючюн, Фрунзе областьны Ворошилов районунда 1944 жылда таулуланы арасында 51 стахановчу, урунууну да 70 ударниги болгъандыла.  Иссык-Куль областьда уа, 1949 жылны шартларына кёре, 122 адам «Уллу Ата журт урушну кезиуюнде жигер уруннганы ючюн» деген майдалгъа тийишли кёрюлгендиле. Битеу да бирге уа бу майдал алты минг таулугъа берилгенди.

 Диналаны Зулейха чий мамукъну жыйгъанда бет жарыкълы уруннганы ючюн Ленинни ордени бла белгиленнгенди.  1948 жылда уа Келеметланы Шухаип Социалист Урунууну Жигити деген бийик къырал саугъагъа тийишли болгъанды. Быллай сыйлы атха 1956 жылда Геккиланы Зухура да кёргюзтюлген эди чюгюндюрню ёсдюргенде жигерлиги ючюн. Алай кёчгюнлю халкъны къаллай эркинликлери болгъандыла? Аны орунуна таулу къызгъа Ленинни ордени берилгенди. Дагъыда Тетууланы Шамсудиннге, Ёзденланы Мариямгъа, Жангоразланы Ибрагимге да аталгъанды бу сыйлы ат.

Быллай жетишимлени миллет энчи низамны, комендантланы кюйсюзлюклерини, административ надзорну, аланы эркинликлери, праволары бузулгъан кезиуде болдургъаны сейир тюйюлмюдю?

Хар не да - фронтха

Жашлары, къарындашлары, юй башчылары къыралны жалынчакъсызлыгъы ючюн къазауат бардыргъан кезиуде тиширыула фронтха къолларындан келгенича болушхандыла. Ала эр кишилени орунларына предприятиялада, колхозлада, фермалада ишлегендиле, тракторланы, машиналаны жюрютгендиле.

 Промышленность аскер кереклени чыгъарыугъа кёчюрюледи, технологияла алышынып, республиканы заводларында минала, огнемётла, катюшалагъа топла чыгъарыу, кийимлени, аскер фургонланы, кавалериягъа кереклени жарашдырыу къураладыла. 

Сёз ючюн, «Къызыл Малкъар» артельни келечилери фронтда аскерчилеге кийимле тикгендиле. «Тёбен Чегем» колхоздан ийнек саууучу Таппасханланы Узипат а сютню эки кереге кёп саугъанды, планны хар айдан да артыгъы бла толтурургъа сёз бергенди.

Фронтну кереклерине, танкла ишлетирге адамла кеслерини ахчаларын да бергендиле, аскерчилеге жылы кийимле, чурукъла жибергендиле. Юлгюге, Чегем районну колхозчулары эки-юч айны ичинде 2,1 минг килограмм жюн, 355 тон, 105 габрай (фуфайка), 188 бёрк, 870 къой тери, 30 жамычы, 100 башлыкъ, 540 къол къап бергендиле фронтха. Танк колоннаны къураргъа уа таулала 13 миллион сом къошхан эдиле.

Къызыл Аскерге болушлукъгъа Къырал займ чыгъарылгъан кюнде уа республиканы битеу районларында митингле бардырылып, фронтха хазырлыкъларын билдиргендиле адамла.   Къоспартыдан Уяналаны Осман кеси ыразылыгъы бла минг сом, Тёбен Чегемден Къонакъланы Кистума   жашы къолунда сауут бла къыралыбызны къоруулагъанын айтып, 500 сом бергендиле. Быллай юлгюле хар элде, колхозда болгъандыла. Таулула къырал займгъа миллион сомгъа жууукъ жыйгъандыла.

 Республика душмандан эркин этилгенден сора аны экономикасын аягъы юсюне этиу жумушлада да таулула кеслерини жигерликлерин кёргюзтгендиле.  80-90 жыллыкъ акъсакъалла, 11-12 жыллыкъ акъылбалыкъ болмагъанла да бир жанында къалмагъандыла. Эришиулеге къатышып, Элбрус райондан 90-жыллыкъ Курданланы Абид, 89-жыллыкъ Бачиланы Исмайыл ишге чыкъгъандыла, 12-жыллыкъ Этезланы Ишайни сюрюуюнде уа 56 бузоу бар эди. 

1944 жылда февральда эл мюлкчюле Сталиннге малкъар, къабарты эм орус тилледе письмо жазып, урунуу планны артыгъы бла толтургъанларын билдиргендиле, кеслерине жангы борчла алгъандыла. Алай таулулагъа аланы орнуна кёчгюнчюлюкню ачылыгъын сынаргъа тюшгенди.

Ангылагъан да къыйынды

Биз битеу бу шартланы нек санайбыз деп сорлукъла да болурла. Таулу халкъ фашистлеге къажау къазауатха 10 мингден аслам жашын бла къызын ашыргъанды, тиширыула, акъсакъалла эр кишилени жерлерин алып, предприятиялада, колхозлада ишлегендиле, къолдан келгенича фронтха болушхандыла.

Дунияны гитлерчиледен тазалау къазауатда къанларын-жанларын аямай сермешген таулу аскерчиле батырлыкълары ючюн бийик къырал саугъалагъа тийишли болгъандыла.    Миллет Ата журтуна сюймеклигин кёчгюнчюлюкню отунда да кёргюзтгенди. Алай халкъны кертилигине, жигерлигине бла ётгюрлюгюне къырал миллетни саулай туугъан журтундан зор бла кёчюрюрге деген огъурсуз, кюйсюз буйрукъ бла жууаплагъанын ангыларгъа онг бармыды?

Статьяда «Вклад репрессированных народов СССР в Победу в Великой Отечественной войне» деген китапда басмаланнган шартла хайырланылгъандыла.