Къабарты-Малкъар къырал университетде Отарланы Керим атлы маданият араны таматасы Тюбейланы Светлана къурап, «Махтаулу ынналарыбыз бла аппаларыбыз» деген аты бла жазыу эришиу болгъанды. Анга къатышхан бир къауум сабийни ишлери бла сизни шагъырей этебиз.

Хурметге тийишли

Жашау – сынауду. Адам улу жер башына жаратылгъанлы ненча тюрлю кезиуледен, болумладан ётерге тюшгенди. Къууанчда къууана, къыйын кюнюнде тёзе жашагъанды. Аллай кюнле уа аз болмагъандыла. Таулу тиширыуланы къадарлары уа бютюнда къыйын, бушуулу болгъанды. Къыйын болса да, юйюрлерин апчытмагъандыла, от жагъаларыны жылыуун тутхандыла, бетлеринден жумушакълыкъ, жарыкъ нюрлери кетмегенди. Халкъыбызда аллай махтаулу ыннала кёп болгъандыла.

Мени ыннам Гадийланы Жанботну къызы Таусарай Малкъар ауузунда эски эллени биринде Шауурдатда туугъанды. Сабийлигин эсгерсе, эки кезиуге юлешеди: кёчгюнчюлюкге дери эм кёчгюнчюлюкде. Шауурдат элинде – эрке сабийлигин, тар тау орамлада къайгъысыз, жарыкъ жылларын. Кёчгюнчюлюкде уа – бек терк сабийликден айырылгъан, замансыз уллайгъанын. Анда ынна къол усталыкъгъа юйреннгенди – юс кийим тикген ательеде уста тигиучю болуп ишлегенди.

Миллетибиз туугъан жерине къайтханда, Огъары Малкъар эл жангыргъанды. Эллиле жангыдан юйле ишлегендиле. Аланы жашауларын игилендирир ючюн тюкенле, адамланы саулукъларына бакъгъан пункт эм кийим тикген мекямла ачылгъандыла. Эшик башына «Швейное ателье» деп жазылгъан юйде эки тигиучю болгъандыла. Аладан бири – мени огъурлу ыннам. Кёп жылланы бет жарыкълы, эллилени ариу сёзлерине тийишли болуп уруннганды. Ол усталыкъдан тышында да жюнден этген затларын айтмай жарамаз. Иги кесек заманны «Умелец» деген жюн цехде да ишлегенди.

Былай алып къарасанг, таулу ананы ишлемеген заманы уа болгъан болурму деригим келеди. Кёп болмай ыннама «Урунууну ветераны» деген сыйлы ат берилгенди. Юйюр насыбы да къуралгъанды. Сабийлери, туудугъу бюгюннгю кюнюн жарыкъ этедиле.

Жарсыугъа, заман да кесини ишин бардырады, таматаларыбыз бу жашауда аздан-аз бола барадыла, кетедиле ала арабыздан… Бюгюнлюкде биз – жаш тёлю, аланы кёллерин ала, къууандыралсакъ – ала бизден андан кёп зат да излемезле. Ёмюрлери узакъ болсун дей, жашагъан кюнлерине къууана барайыкъ!

Геляланы Мадина,

Огъары Малкъар, 2-чи школ.

Татлы эсгериу

 «Таш тёзюмлю адамла» - деп да, баям,

Аллайлагъа айта болурла халкъда.

Кече ауур кериуанча узая,

Сабыр ушакъ бардырадыла къартла...

Мокъаланы М.

Дуниябызны жарыгъы, юйюбюзню чырагъы болуп тургъан ыннамы юсюнден айтыргъа сюеме. Сабийлигими акъ сураты болгъанлай, къалгъанды аны бла жашагъан кезиуюм эсимде. Аны огъурлу кёзлери, акъыллы сёзлери бюгюн да къулагъыма эшитилгенлей турадыла. «Къызым, балам, мени доммай къызчыгъым!» - деучю жумушакъ ауазын энтта жюз жыл ётсе да, эшитгенлей турлукъма.

Мени ыннам тынчлыкъда жашамагъанды. Кеси тенглерича ол да кёчгюнчюлюк, уруш къыйынлыкъны да кёре келгенди. Алай жунчумагъанды, кёп ишлегенди, эринмегенди. Атасындан бла анасындан ёксюз къалып, кёп къыйынлыкъла бла бетден-бетге тюбегенди…

 Кесини эсгериулеринде: «Аллах кишиге да сынатмасын биз сынагъанны», – деучю эди. Хапар айта келсе, кёзлери узакъгъа къарап, сагъышха кирип кетиучю эди. Алтыжыллыкъ къызчыкъ болуп киши жеринде ажашып айланнган алай тынч болмагъанды анга. Алай а ыннам бек жарыкъ адам болгъанды, къонакъланы бек сюйгенди. Эшикден адам кирсе, олсагъат дунияны ашын этип, аш къанганы жасап къоюучу эди. Мен ыннам этиучю ашны татыуун излегенли ненча жыл болады. Табалмайма…

 Бизни окъууубузгъа уллу эс буруучу эди. Ангыламаса да, ангылагъанча этип юй ишлерибизге къараучу эди. «Ариу жазмагъанса, жангыдан жаз, кесингча ариу болургъа керекди этген ишинг да», – деп къоя эди. Биз а къазауат этип кюреше эдик, аны кёлюне жетерча.

 Кёп болмай, мен Зумакъулланы Танзиляны «Ыннаны юйю» деген назмусун окъугъанма. Анда: «Мен, ынна жукълагъанда, тёшегине киреме», – деген сёзлени кесими юсюмден айтхан суннганма. Ыннаны къоюнундан жылы жер болмаз.

Насталаны Карина,

Жанхотия эл.

Нарт акъыллы ыннам

Асыл, керти адамса,

Адам жанын ышаныр.

Аллай ариу тилинг бар,

Къаты ташха жан салыр.

Зумакъулланы Танзиля.

Туугъан жер! Юйюр, аппа, ынна, ата, ана – къаллай багъалы эм сыйлы сёзледиле была. Быллай багъалы затлары болгъан адам насыплыды. Мен да кесими насыплыгъа санайма: бийик жерим Бызынгы, огъурлу юйюрюм, бек багъалы кёрген аммам, сыйлы атам, халал анам, эгечлерим, эллилерим…

Жашауумда бек сюйген адамым а ыннамды – Холамханланы Фатимат. Ол 1936 жылда 15 майда Бызынгыда туугъанды. Юйде ала беш сабий болгъандыла: юч къарындаш бла эки эгеч. 1941 жылда Уллу Ата журт уруш башланнганда, аталары фронтха кетгенди. Анда жигитча жоюлгъанды. Беш ууакъ сабий ана боюнунда къалгъандыла.

Билмей тургъанлай, битеу таулуланы, зор бла Ата журтларындан кёчюрюп, Орта Азиягъа къуйгъанларында, ала Къазахстаннга тюшгендиле.

Аммам кёчгюнчюлюкде сабийлей кёп къыйынлыкъ кёргенди. Анасы ишден бошамай, башхала бла бирге сабий юйге тюшген эди. Ала тургъан жерде сабийле, тифден ауруп, ёлюп бара эдиле. Гитче къарындашын больницагъа алып кетгенлей, амма, эслирек болгъаны себепли, терезени мияласын алып, бир нёгери бла тышына къутулгъандыла. Терекле артына бугъуп, аналары ишден келгинчи сакълагъандыла… Къайсы бирин санайым. Аммам, кёп азап сынап, аман кюн башына келип, уллула бла бирге ишлеп айланнганды, юйюрюне болушханды. Аны тёлюсю, не бек къыйналсала да, туугъан жерлерине сюймекликлерин, жашаугъа итиниулюклерин, эртте-кеч болса да, тюзлюк хорларыгъына ийнаныулукъларын а тас этмегендиле.

Амманы юйюрю келген машина Бызынгыгъа биринчи болуп киргенди. Элде биринчи от этип, аш-азыкъ этгенлени санында болгъанды ол.

Бюгюн-бюгече да ишлерге юйреннген къолла тохтамайдыла: урчукъ ийиредиле, эшиу эшедиле. Ыннам, туудукъларын тёгерегине жыйып, кёп сейир хапар айтады, намысха, адетге, миллетибизни аламат ышанларын сакъларгъа юйретеди. Бизге кеси къурагъан ийнарла, жырла да айтыучуду. Кёп къыйынлыкъ кёрген эсе да, огъурлуду, халалды, ариу сёзлюдю, таза ниетлиди. Элде намысы да жюрюйдю, оноу сурай да келедиле анга.

Амма юйюбюзню ийнагъыды, жылыууду, берекетиди, тыпыр ташыды.

Рахайланы Амина,

Бызынгы эл.

Балдан татлы къарт анам

Ана – юйню кюн жарыгъы. Мени къарт анам Доюнланы Тохтамышны къызы Мёлеханды. 1943 жылда баш иеси Ата журт къазауатха кетип, кеси жангыз алты сабий ёсдюргенди. Къазауатны жыллары бек къыйын жылла болгъандыла бизни миллетибизге, не ючюн десенг 1943 жыл экинчи ноябрьде къарт анам да къалгъанла бла бирге кёчгюнчюлюкню зорлугъун сынагъанды.

Къазахстанда ачлыкъ, жаланнгачлыкъ да кёрюп, мамукъ бачхалада, къоллары хыртты болуп, башын ёрге кётюрмей ишлегенди. Аллахха шукур, Кавказгъа сау-эсен къайтханды.

Къарт анамы бир хапары чырт эсимден кетмейди. Ол алай айтыучу эди: «Сабийлени ач этмез ючюн, аланы сау къалдырыр ючюн, пиринч бахчалада, белиме дери мырдыгъа батып, алай ишлеп тургъанма». Аны хапарын айтып башласа, кёзлерине жилямукъ уруп, бек мудах болуучу эди.

Мен къарт анамдан кёп юлгю алгъанма. Адетни, адепни, намысны, адам кесин къайда къалай жюрютюрге кереклисин, жамауатны ичинде, айып алмай, сыйын-намысын сакълап, кесине аман айтдырмай жашарча. Сора дагъыда аны бир сёзю бар эди: «Къыйналгъанда балангдан къыйналырса, къууаннганда балангдан къууанырса!» Мен да, ол сёзлени эсимде тутуп, жашауда абынмай барыргъа кюрешеме.

Халкёчланы Айшат,

Къарачай.

Мени ыннам

Мен жазарыкъ хапар, кёп къыйынлыкъ кёрюп, аланы кётюрюп, иги кюнюн бла аман кюнюн да бирге ётдюрюп, ариу жашау бардыргъан ыннамы юсюнденди. Аны аты Аминатды. Ол жаш заманында бек кёп тюрлю затла кёрюп, кёп сынамладан ётгенди. Бирге жыйылсакъ, ынна бизге ол заманланы юслеринден хапарла айтыучуду.

Уруш заманда бизни элден фронтха кёпле кетгендиле. Тиширыула алагъа жылы затла эшип жибергендиле. Ыннача гитчерекле уллулагъа окопла къазаргъа болушхандыла.

Сабий, къарт деп къарамай, кёчгюнчюлюкню заманында бизни халкъны къыйнап, аулакълада тёгюп кетгендиле. Ыннам эсгергеннге кёре, аланы кёчюре туруп, парийле улуп, иелерине тиерге къоймай, вагонланы ызындан чапхандыла. Фронтдан къайтханда уа, солдатла не юйлерин, не юйюрлерин тапмай, ачыу сынагъандыла. Урушдан бир адам юйюне жыйышханда, оюла тургъан юйюн кёрген эди, деучюдю мени ыннам. Соруп, сурап ол Къазахстаннга жыйышханда уа, анга аны адамлары жолда ачдан ёлгенлерин айтхан эдиле.

Аллай бушуулу ишлени кёп кёргендиле бизни аппаларыбыз бла ынналарыбыз. Ыннамы, къазакъ элде къабыры къалгъан анасын сагъынса, кёзлери жилямукъдан толадыла.

Дагъыда саула саулукъ

Ишлерин этедиле,

Бир бирге къала болуп,

Бушууну кеседиле.

Закий Кязимни бу сёзлери, бизни кёп къыйынлыкьла кёрген таулу миллетибизни деменгилигин кёргюзтедиле.

Ыннам да, кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора, Огъары Малкъарда Османланы Хажи-Исмайыл бла юйюр къурап, алты сабий ёсдюрюп, колхозда да жигер урунуп, элде да даражасы жюрюгенлей, ма бюгюн да бизге сёзю дарман бола жашайды.

Аллай адамла жашауну тутуругъудула. Ала жаш заманларында къыйынлыкъ кёрген эселе да, къартлыкълары жюрек тынчлыкълы болурларын сюебиз.

Османланы Самира,

Огъары Малкъар.

Огъурлу аппам

Мен аппамы, Занкишиланы Хадисни жашы Магометни, жаланда хапарладан таныйма, билгенле уа бек ариу сёзле бла сагъынадыла аны, огъурлу адам эди дейдиле. Аппам сынагъанны киши да сынамасын. Ол 1944 жылда 8 мартда халкъ кёчгюнчюлюкге атланнган кюн жолда туугъанды. Аны анасы кесин унутуп, аппамы къоюнуна кьысып, аш тапмай, амалсыздан, тилин эмдирип аны жанын ёлюмден алай сакълагъанды.

Атасы Хадис Харьков ючюн сермешлени отунда жоюлгъанды. Кёчгюнчюлюкде ала Сырдарьягъа тюшюп, ачлыкь да, жаланнгачлыкь да сынагъандыла. «Алда, адам ашаучула келгендиле деп, кенг турсала да, иги шагъырей болгъандан сора, ала бизни бек сюйген эдиле», – дейди аммам.

Халкъ бла бирге ала Малкьаргъа кьайтдыла. Хар заманда да иш кёллю аппам, бош турмай, чач ишлеучю болуп ишлегенди. Ол не заманда да ишин айыпсыз тамамлагъанды. 1973 жылда аппам юйюрю бла Акь-Суугъа кёчгенди. Анда школда агъач уста болуп ишлегенди.

Аммам бла аппам жети сабий ёсдюргендиле, аланы юйдегили-юйюрлю этгендиле. Жарсыугъа, аппам 2005 жылда дуниясын алышханды. Мен аны бла ёхтемленеме, аны бек сюеме, танымагъаныма жарсыйма.

 Мени аппамы анасы алай жырлаучу эди дейдиле:

– Сталин бизге сейир этгенди,

Унутмай жиляй турурча.

Ёлсем кьабырымы сыртда салыгъыз,

Кавказдан хауа урурча.

Алайды да, бюгюн мени жюрегими тынчайтхан – аппамы туугъан жерине кьайтханы, ахыр кюнлерин ырахат жашагъаныды.

Мерзантланы Натали,

Нальчик, 32 школ.

Мени огъурлу Аммам

Мени огъурлу, ырахатлы аммам барды. Биз, аны бла бирге арбазда кюн тууушда олтуруп, кёп хапар айтыучубуз. Уллугъа, гитчеге да хурмет эте билирге, абадан адамгъа къобуп, жеринги берирге, сабийни башын сыларгъа, тизгинли болургъа, дагъыда анга кёре кёп затха юйретеди аммабыз. Аны хар сёзю, иши да манга юлгюдю, насыпды.

Бир жол школда аппаларыгъызны, ынналарыгъызны юсюнден, сюргюнде болгъан кезиулеринден хапар соруп, аны дефтерге жазып келигиз деп, юй иш бередиле. Мени аммачыгъым хапарын былай башлайды. Мени кёзюме къарап: «Санга ненча жыл болгъанды?» – деп сорду. «Унутупму къойгъанса, алгъаракъда туугъан кюнюм бла алгъышлагъан эдинг да? Онюч жыл толгъанды!» – деп, мен аны къаты къучакъладым.

– Угъай, жаным, къарылгъашчыгъым, унутмагъанма. Сени жыл санынгда кёчюрюлгенме мен, – дей, амма хапарын башлады.

Ол атасы, анасы бла эм гитче эгешчиги бла Къазахстанны ара шахары Алма-Атагъа тюшгенди. Атасы къурулушда ишлегенди. Анасы уа, жюн затла эшип, базарда сатыу этгенди. Кюнлени биринде быланы жууукъ адамлары келип: «Элге барайыкъ, колхозда ишлейик, анда хайыры иги боллукъду», – дейди. Аны айтханы бла амманы юйюрю Шимал Къазахстаннга кёчеди.

 Ол бир сууукъ жер болады. Юйлери – колхоз къошлагъа ушап. Элде школ болмагъаны себепли, къызчыкъла да ийнек саууп башлайдыла. Школ болмагъанына жарсыйдыла. Сора, школда окъургъа сюйюп, Алма-Атагъа къайтыргъа акъыл этедиле. Кюнлени биринде жолгъа чыгъадыла. Бир кесек баргъанлай, башларындан кюн къыздыра башлайды. Амалсыз боладыла. Тохта да, солуу ала, сау кюнню барып, ингирде жолда къаладыла.

 Ала бир кесек баргъанлай бёрюле чабып башлайдыла Къызчыкъла къачып бир терен уругъа жыгъыладыла. Бёрюле уа, уруну тёгерегин къуршалап, улуп башлайдыла. Бир заманда итле юрген тауушла чыгъадыла. Къызланы аталары атларын айтып къычырады. Аланы эшитгенде, аталары жетип, бёрюлени къыстап, аланы урудан чыгъаргъанды. Сора элтип, кеси бергенди окъургъа.

Аммам намысха, ариу къылыкъгъа, адепли болургъа, аш-азыкъ этерге. юй тизгинин жыяргъа да юйретеди. «Иги къара, тюз ангыла», – деучюдю. Ол болмагъанча терен акъыллыды, бек таза ниетлиди, ачыкъ жюрекли адамды.

Мени аппам, терен къарамы болгъан, уллу хунерли адамды. Элде болушлукъ излей келселе, угъай деялмады. Бахчада, терек бахчада да аппамы къолу тийген жашнап, жангырып, тамаша болады. Ол манга алай айтыучуду: «Соргъанны айыбы жокъду, билмеген айыпды ансы». Манга алай айтадыла: «Ана тилде сёлеш, окъугъан да эт. Бизни тилибиз ариу тилди, кёпле сукъланадыла бизге аны ючюн». Мен ала айтханча жашаргъа итинеме.

Иттийланы Сумая,

Чегем ш. 3-чю школ.