АНДА-МЫНДА СЮЕЛГЕН ЧЁПЛЕ

Хапар

Танзиля, жашы школну бошап, уллу шахаргъа кетеме дегенде, аны тыяргъа кюрешгенди, алай уллу сууну аллын тыйгъан бла жашлыкъда умутну аллын тыяргъа талпыгъанны башхалыкълары бармыды? Аны киши да болдуралмагъанды, умут керти эсе, жюрекге терен тюшген эсе.

Аны ашыра туруп да артыкъ сёз айталмады, кече узуну анга айтырыкъларыны, эсгертириклерини сагъышын этип чыкъса да тангнга. Бир жанындан, кёлкъалды этерге тили айланмайды жашына, не десенг да, аныды бу жашау. Сайлау да. Экинчи жанындан, эр киши сабийни этек тюбюне къысып турса, андан да не чыгъар? Атасы уа узакъдады. Тыш къыралда. Аны къайгъылы да тюйюл.

Баш иеси Рамазан, Москвагъа ишинден жумуш бла баргъанлай, Къазахстанда биргесине окъугъан немисли къызгъа тюбеп, аны биргесине Германиягъа кетип къалгъаны Танзиляны сау болмазлыкъ жаралай ачытады. Бирде анга урушады, бирде уа Аллахдан къоркъады алай этгенине, не десенг да жашчыкъны атасыды ол.

Ала халкъыбыз сюргюнден юйюне жыйылгъан жыллада бирге окъугъандыла. Рамазан – юйле ишлеучю инженерге, Танзиля уа – устазгъа. Элинде бек сыйлы къызладан бирине саналгъанды ол. Тилегенле да кёп болгъандыла, алай Рамазаннга берген сёзюн сыйсыз этип, ол башхалагъа къарамагъанды.

Бахсан жанындан келечиле келгенде, алагъа не хау, не угъай деп айтмай ийгенлеринде да, бек жарсыгъанды Танзиля. Ол кюнледе аланы юйлеринде Рамазанны, аны юйюрюню юсюнден айтылмагъан сёз къалмагъанды. Игиси, аманы да бар. Болсада къыз аны сайлагъанына, жашны усталыгъына, шахарда жашагъанына да ата-ананы кёзлери къарап, экинчи ыйыкъда къайтып келген келечиле келишим этип кетгендиле.

Танзиля бир заманда унутмайды, ол ары баргъан кече киеуню улан жёнгери, ойнапмы, керти да алайды депми айтхан эди, аны эки къайын къызын да инбашларындан къучакълап:

– Сиз – эки обур – тиймесегиз, Рамазан бла Танзиля бек ариу жашарыкъдыла, – деп.

Биринчи кюнден башланнган эди къызланы къылыкъсызлыкълары, алыкъа келинни ауузун да ачдыргъынчы.

– Кет, кет, Аллах айып этмесин ансы, эки да, юч да келечиле барырча жерден а чыкъмагъанса, келин. Кертини айтханым ючюн кёлюнге тиймесин ансы.

– Охо да, ол а угъаймы дерикди, башына ат ургъан Рамазан акъны, къараны айырмай айланса. Къарындашынгды терс, анга айт дауунгу.

– Анга уа айтырса! Хыйны от ашагъан кибик, кишини эшитмейди сора.

«Бир кесекни тёзерге керекме, ыйыкъ, эки ыйыкъ болса да. Была бла туруп турлукъ тюйюл ушайбыз да…» – деп сагъыш эте эди Танзиля.

Алай а, не узакъ турсанг да, къайры къачарыкъса бир къарындан чыкъгъан адамынгдан? Къайын къызларыны сёзлери уа, артдан артха, суу тамычы ташны тешгенча, теше эдиле жюрегин. Кеслерине кишини тенг этмей, эрге бармай къалгъан, тыш юйюн сынамагъан къайын къызла, келинни тюрт этип, жашчыкъны кеслерине тарта башладыла.

Бир кюн ишин бошап, чабып келсе, Ахматны садикде тапмады Танзиля.

– Алып кетгендиле, – деди юйретиучю.

– Ким?

– Атасы.

– Да сора юйдеди, кечгинлик, – деп, юйге жетсе, анда да жокъ.

– Назифа келген эди да, солуу кюнлени бизде турсун деп, алып кетгенди.

– Мен а билмей…

– Танзиля, жангыздыла, эрикгенлери кетсин. Аманнга юйретмезле. Билесе, мени да ала ёсдюргендиле. Аман жашмамы, къарачы?! Солугъан да бир эт, мени да солут, бу дефтерлеге аралып турма да. Бир кере жашай ушайбыз да.

– Мени ишим олду. Къызчыкъ келгенин а билмегенме.

– Ишинг болуб а, ол сен келтирген капеклеге къарап къалсакъ, доюн болмазбыз. Ол юйдегилери фатарларында олтуруп, аш-сууну да тылпыу этдирип, къачан келеди деп, аллына къарап тургъан кишиле менденми игидиле?

Ушакъ хар заманда тынгылау бла бошалыучу эди. Экинчи эрттенлик тёрели ызына сала эди аланы жашауларын. Августагъа тюбемесе Рамазан… Юйге бара, ол сагъышла башын алып, жашау жолунда эсин артха, алгъа да сюре эди Танзиля.

Ахмат а не – тюз да андан айырылып, вагоннга миннгенлей, анасын кеси жангыз къоюп баргъаны кёлюн жер бла тенг эте, терезеге чапды. Сюеле эди Танзиля, мудах къарай жашил вагонлагъа, баям, эшелонну сансыз терезелерини биринде жашыны бетин кёрюрге тангсынып. Олсагъатда сокъураннган эди Ахмат жолгъа чыкъгъанына. Алай ол уста доктор болургъа сюе эди. Майдал алыргъа да аны ючюн кюрешгенди, окъургъа кирирге тынч боллукъду деп.

Жол нёгерлери – кесича эки жаш бла мыйыкълы къарт – Осман. Танышдыла. Жашла, Руслан бла Ислам, аныча, окъургъа кирирге баргъанла. Къарт таулу болгъанын билгенинде, Ахмат къууанды. Аны аппасына ушагъан бир заты бар эди бу адамны бетинде, санында, къымылдауунда.

– Москвагъа барып, тюшюп, башха поезд бла бир жерге ётерикме.

– Алай узакъмы барлыкъсыз?

– Хау. Узакъды барыр жерим, алай бармай амалым жокъду. Бусагъатда бармасам, артда аллай онг да чыгъармы, чыкъмазмы? Ёлсем а, не деп барлыкъма алларына, сёзюме ие болмай?

– Кимни?

– Адамларымы.

Быллай жолоучулукъда тюбегенле бир бирге жюреклеринде болгъанны ачыкъ айтыучудула. Сейир тюйюлмюдю, кесинг эрттеден таныгъаннга окъуна ачалмайса жюрегинги хар заманда, аталмайса бир-бир затланы. Быллай жерде уа айта бер, жюрек къайгъыларынгы, жашау жюгюнгю да женгиллетирге онг чыкъгъанына къууан да.

Жашла ючюсю да къартха намыс эте, иги юйюрледе ёсгенлерин билдиредиле. Осман да аланы ишленнгенлерине, билим алыргъа, ахшы устала болургъа сюйгенлерине къууанады.

– Тохтар жеригиз а бармыды анда?

– Атам сакълап турады, – дейди Ахмат.

– Анамы къарындашы андады, – дейди Руслан. – Азамат бла мен анга барлыкъбыз. Ётсек, бир зат болур. Биз шуёхлабыз, музыка школгъа бирге жюрюгенбиз. Консерваториягъа кириргеди умутубуз.

– О, да сора мен уллу искусствону келечилери бла, аны кёгюнде жанарыкъ жулдузла бла олтурама!

– Хоу бир да, тамата, алыкъына…

– Негеди усталыгъыгъыз?

– Къобуз согъабыз, къыл къобуз да. Сырыйнада да ойнайбыз.

– Сора бу къара кюбюрчекдеги къобузмуду?

– Хау.

– Эшитдирсегиз а.

Жашла экинчи тилетмедиле. Бири къобуз алды, бири да – сырыйна. Олсагъатдан жыйылып, жол нёгерлери тёгерекни толтурдула. Жыр айтыргъа хазырла да чыкъдыла, аны сокъ, муну айт дегенле да болдула. Минги тауну уа, кеч бола, кёп миллетлени адамлары бары да бирге жырладыла...

Эрттенликде уа, бир кесек ауузланнгандан сора, къарт жашланы сырыйналарын тиледи. Уста кёре эдим. Аны мудах макъамларына тынгылай, шошайгъан эди тёгерек.

– Мен анда-мында окъумагъанма, – деди Осман, сыбызгъыны ишленнгенине къарай. – Кёчгюнчюлюкде немислиле тургъан жерге тюшген эдик да, сабий эдим, анда аууз къобузда ойнаучу къоншубуз бар эди, Карл деп. Аны ызындан тагъылгъанлай айланнганма. Ийнеклени да бирге кютгенбиз. Артда къаурадан сыбызгъы этип да ол берген эди манга.

– Немислими?

– Хау. Аны бла шуёх болуп айланаса, ала уа бизге уруш ачхандыла деп, тенглерими ачыкъ дау айтхан заманлары да болгъанды. Алай ол фашист тюйюл эди. Аланы ийнеклери болмаса, келип, тёгюлюп къалгъаныбызда, къырыллыкъ эдик ачдан. Беш сабий. Мен таматалары. Атабыз фронтда. Тюз саугъанлай, тылпыуу бла келтирип ичириучю эди бирер кружка Грета.

– Атагъыз а къайтханмыды фронтдан?

– Угъай. Кёп жыл озгъандан сора билгенме аны жесирликде тургъанын, Германияда къалгъанын да. Баргъан да этген эдим, ол Тюркге кёчгенде. Кёралмагъанма. Ауушуп эди. Ол да келалмагъанды.

– Германия бай къыралды. Иги жашагъан болур анда, Тюркде да. Кёлкъалды этемисиз анга?

– Билгенимде ол болумун, этгенме, не букъдурлугъу барды. Жаш эдим… Бирлени аталары жигитле болуп, кёкюреклерин орден, майдал толтуруп келгенде, сеники кимге эсе да биреуге атла ёсдюрюп айланса, иги да жанынга тиер... Келсе уа, бир аламатмы боллукъ эди – он жылгъа сибирьлик этгендиле жесирликде туруп къайтханланы ол заманда. Анда жер юлюшлерин тапханла уа азмыдыла? Атам а жигит эди – аны чаришледе киши хорламагъанды, ол атны тилин билгенди, къулагъына бир зат шыбырдаса, ат учуп барыучу эди дейдиле. Суратларында да кёргенме, ары баргъанымда.

– Кеси уа не айта эди, сюеми эди юйюне къайтыргъа?

– Билмейме. Кёрмегенме аны. Ушакъ этерча да болмагъанма, жарсыугъа. Мен жаш заманда ары жол жабылып эди. Артда уа кеч болду… Къагъыт жазып тургъанбыз бир бирге. Арт жыллада Тюркде жашагъанды. Манга къарындаш къошханы ючюн а ыразыма. Бютюнда ол тауча билгени ючюн. Тюрке тургъанлыкъгъа, жюреги уа тартады ата журтуна. Келгенинде, хар элтген жерими танып бара эди атабызны хапарларындан. Анга бек ушайды кеси да. Менден да бек. Ма, къарачыгъыз.

Эгиз къарындашлача, эки бирге ушагъан орта жыл санлы эр киши къарай эдиле ол суратдан. Мыйыкълыла.

– Экибизбиз. Атабыз ауушхунчу не ол, не мен мыйыкъ жюрютмегенбиз. Юйде тамата къояды мыйыкъ. Аллах айтса, барып, атамы къабырында Къуран окъуп келиргеди муратым. Топурагъ а элтген эдим, алгъын баргъанымда. Къарындашым да сакълайды. Экибиз къалгъанбыз уллу юйюрден…

Поездни бирча тыхырдап барыуунда Ахматны сагъышлары тынчая келип, уюдула. Тюшюнде уа Ахмат, гитче заманына къайтып, аппасы бла айланды чаллыкъ жерледе. Аппасы чалып баргъан дурулагъа тохтап, ол ишлеп берген гитче чалгъычыкъ бла аны ызында сюелип къалгъан ёре сюелген чёплени чалады жашчыкъ. Артха къарап, аны кёрюп, тохтайды Жарахмат.

– Къой, – дейди ол туудугъуна, – тийме алагъа. Аланы да бир насыплары бар эсе уа, мындан арысында бир кесекге окъуна кюн кёзюн кёрюрге, Аллах алай буюруп. Кел, жанымда тохта да, юйрен. Ма былай – онгдан солгъа…

Жарым чалгъычы, аппасы анга алай айтады, ангыламайды аппасы алай нек айтханын. Жарахмат а, баям, аны юсюнден сагъыш этип тургъан болур, дурусун бошап чыгъады да, ёрге айланып чалмай, къайтып башына барады, андан чалып келирча. Экиси да ары жетип тохтайдыла да, жангы дуруну башлардан алгъа, аппасы былай ангылатады Ахматха:

– Жашым, мен алай нек айтханымы ангыламагъанча кёрюнесе. Манга ушайдыла ол чалгъы жетмей къалгъан чёпле. Уруш болду да, ары бардым, талай сынауладан ётюп, от-окъ тюбюнден сау чыкъдым. Ызы бла сюргюн сынадым. Адамланы ачдан-жаланнгачдан, терсликни, артыкълыкъны сыйсызлыкъны кётюралмай ёлгенлерин кёрдюм. Алай Аллах мени кюнлерими къысхартмады. Андан айтама, манга ушайдыла ол анда-мында сюелген чёпле деп. Манга да, жан сакълай, ажашып айланнганлагъа да… Тийме алагъа…