Къартлыкъ да насыпдан толургъа болады

Къарыуубуз, саулугъубуз кетип башласа, къара чачыбыз агъарса, сагъаяды жюрек. Керекмиди алай къоркъургъа къартлыкъдан? Аны юсюнден бизни республикада бек белгили психиатр, медицина илмуланы доктору, профессор Теммоланы Далхат бла ушакъ этген эдик. Жаннетли болсун, озгъан жыл профессор дуниясын алышханды. Биз бюгюн ол ушакъны эсгеребиз.

-Далхат Чукалаевич, къартлыкъгъа сиз къалай къарайсыз?

-Адамланы жашаулары бир бирине  ушамайдыла.  Биреу,  алтмыш  жылында  юйдегили  болуп,  насыбын  таба  эсе,  башха адам а ол жыл санында ёчюлюп башлайды. Билемисиз, бир – бирлени бек насыплы кезиулери къарт жылларына тюшедиле.Мени акъылыма кёре, адам не заманда да кесин излеп турургъа керекди.  Жер  башында  бир  инсан  да шарт айталлыкъ тюйюлдю ол ким болгъанын. Билмейди. Излеуню  жолу  адам  ёлюп  къалгъынчы  тауусулмазгъа  керекди.  Жаланда  окъуугъа  кирир умут этип, усталыкъны сайлагъанда  угъай,  хар  заманда  да  адам  кеси  кесине  «кимме  мен?»  деген  сорууну  бергенлей турургъа керекди.

-Бир  жыйырма  жыл  мындан алгъа Колин Маккалоуну «Поющие в терновнике» деген китабын окъугъан эдим. Ол битеу дунияда да белгили чыгъармады,  тиражы  миллионла  бла  саналады.    Не  сейир,  ол  ракны  проблемалары  бла  кюрешген  алим  тиширыуду.  Жазыучу  уа  пенсиягъа  чыкъгъанындан  сора болгъанды.

-Ол кесин излеген адамды. Хар инсан да кесин къыркъ, элли, жетмиш, жюз жылында не жыл санда да – не зат бла кюреширигин, заманын не затха бёллюгюн билирге керекди. «Природа не терпит пустоты» деп бошдан айтмайдыла, биз не затха итиннгенибизни билирге керекбиз. Биреу къартлыгъында терек бахча салады, ол аны битеу жашаууну жарыкъ умуту болгъанды, биреу Венециягъа барады, ючюнчю уа китап жазады, сёз ючюн, кесини жашау сынауууну юсюнден.          Къартлыкъ жашауну ахыры уа, аны бир кезиуюдю- сыйлы кезиую. Насыпха, анда да барды жер.   Жетмиш  неда  жюз жылыгъыз  болгъанда,  сиз  не  зат  бла  кюрешириксиз,  къаллай  кийим  киериксиз,  не  аш  ашарыкъсыз,  ким  бла  жууукълукъ  жюрютюрюксюз,  къатыгъызда  ким  боллукъду аны  юсюнден  сагъыш  этерге  керекди. Бу сорууладан бирине  да  жууап  бералмагъанла  кеслерин тас этип къоядыла.                                                                                                 

Элли  беш  жылында  сейирлик,  аягъы  юсюне  къаты  сюелген  адамгъа он  жылдан  къарасанг,  тозурап, бошланып, сыфаты-къылыгъы да тюрленип... Алай нек болады? Адам къартлыгъында  не  зат  бла  кюреширигин  билмегени ючюн. Спектакльни сахна да салырдан алгъа режиссёр аны  башында  къурайды.  Тюз  алай  хар  инсан  къартлыгъын акъылында да къураргъа керекди. Алимле шарт тохташдыргъандыла: толусунлай болмаса да, жашаууун бир кесегин адам кеси программировать этеди.

-Къартлыкъ  не  заманда  башланады?

-Халкъла  аралы  стандартлагъа кёре, жетмиш беш жылдан сора.  Элли  беш  жылдан  башлап жетмиш тёрт жылгъа дери уа адам абаданнга саналады.Бир-бирле,  къартлыкъ  келгенин  ангылагъанлай,  абызырайдыла, мудах боладыла. Ол терен депрессиягъа кёчсе, врачха  барып,  багъылыргъа  керекди.  Нек  дегенде  алай  тюнгюлюп  тургъан  кезиуюнде  адам  кесини  машинасын  окъуна  кереклисича  жюрюталмайды.

-Къартлыкъ келгенде, тюнгюлюп,  ёлюп  къалмай,  жаш  замандача,  жашар  ючюн  не  зат этерге керекди?

-Къатыгъызда  адамлагъа  хурмет  этерге,  аланы  сюерге  тийишлиди.  Адамланы  араларында  бир  бирлери  бла  байламлыкълары  бек  уллу  кючдю.  Барыбызны  да  сакълагъан кюч.

-  Сиз кесигиз а, Далхат Чукалаевич,  кимден  юйреннгенсиз  къартлыгъыгъызда  да  къаты болургъа?

-Мени  устазларым  кёп  болгъандыла. Медицина факультетде, аспирантурада, докторантурада окъугъан заманымда бир  жайны  оздурмай  туугъан  элиме  чалгъы  чалыргъа  келе  эдим.  Ким  бла  чала  эдим?  Атам эм аны тогъуз тенги бла. Аладан  бири  Аджиладан  эди:  биринчи  битеудуния  урушха къатышып, жигитлиги ючюн  Георгийни  жорлары  бла  саугъаланнган  адам.  Австрийка  юй  бийчеси  бар  эди  да, экинчи битеудуния урушда фашистле Бахсаннга бомбала атханда,  ол  юйюнде  ёлгенди.  Ол  къадар  къыйынлыкъны  кёрген  аппа  жашауну  алай  сюе  эди! 

Чала  тургъаныбызлай:  «Тобукъланып  чалсам  да,  сизден  артха  къалмам»,-деучю эди, сёзюне да кертичи болгъанды. Аллай  адамланы  кёрсенг,  кёп  затны  юсюнден  сагъыш  этесе.  Мени  акъылыма  кёре,  не  уллу  къыйынлыкъланы  кёрген  адам  да  къадарына  ыразы  болургъа  керекди.  Гыржыны,  юйюрю,  жууукълары,  юйю,  тукъуму,  эли  ючюн шукур этерге борчлуду.

Хар  бирибизге  да  бек  кёп  зат  берилгенди.  Нобельни  саугъасын  алгъан  белгили  назмучу  Иосиф  Бродскийни  бек  кючлю  назмуларындан  бири  жашаугъа ыспаслыкъны юсюнденди. Битеу халкъланы да  ыразылыкъны  юсюнден  жомакълары барды. Ол бошдан тюйюлдю.

-Адамны психикасын бегирек не зат ууатады?

-Стрессле.  Шёндю  иш  тапхан къыйынды, аны тас этген а тынчды. Ичгичиле, наркоманла  кёпдюле.  Ала  барысы  да  кимни эсе да сабийлеридиле. Жюрек  къыйналса,  психика  да тюрленеди. Альцгеймерни аурууу  (адам  бир  затны  да  эсинде туталмайды) жайылып баргъанын  да алимле  стрессле  бла байлайдыла.

-Бизни ушагъыбызны ызы бла оюм этерге боллукъду: къартлыкъ жокъду.

 -Тюз  айтасыз,  къартлыкъ  жокъду, адам сау къадарында бир  кюнюн  да  учуз  этмезге  керекди.

Байсыланы Марзият.