Битимлени тауча атлары эм аланы хайырлылыкълары

«Заман» газетни баш редакторуну алгъыннгы орунбасары Аппайланы Музафар бир ненча жыл мындан алгъа битимлени тауча атларын эм аланы саулукъгъа хайырлылыкъларын ана тилибизге кёчюрген эди. Аны ол ишин андан ары басмалайбыз.

Андыз (Девясил)

Кёпжыллыкъ кырдык битимди, бийиклиги 1-2 метрге дери жетеди. Тамырлары базыкъладыла, узунладыла. Сабакълары тюз ёрге ёседиле, жумушакъ тышлыдыла. Чапыракълары зугулуракъ эм эллипс формалыдыла. Гюллери сабакъланы баш жанларында боладыла, уллуладыла, алтын бетли-сарыладыла. Урлукълары къонгур бетлидиле.

Андыз июль-август айлада чагъады. Урлукълары август-сентябрь айлада бишедиле. Суу жагъалада, мылы жерледе, юлкюле арасында.

Дарманнга битимни тамырларын хайырланадыла. Алада инулин, сапонин, чайыр, дубиль веществола, органика кислотала, эфир жаула болгъанлары тохташдырылгъанды. Битимни чапыракъларында уа дубиль веществола, эфир жаула, органика кислотала бардыла.

Андыз къайнатылгъан сууну бронхитден, трахеитден къыйналгъанлагъа, ёпкелерине сууукъ тартханлагъа, туберкулёздан, гриппден, бронхиальный астмадан, аш орунлары, чегилери ауругъанлагъа ичиредиле. Халкъ медицинада уа ичи ётгенлеге, сапрандан, кёк жётелден, безгекден, ёпкелери, сюеклери туберкулёздан, невроздан, эшек гуммосдан (опухоль), сууукъ тийип ауругъанлагъа бередиле. Аллау суу тюрлю-тюрлю тери ауруулагъа къажау кюрешде да хайырланадыла.

Андыхны бюйреклери ауругъанлагъа, ауурлукълары болгъан тиширыулагъа арталлыда хайырланыргъа жарамайды.

Къургъакъсытылгъан эм ууакъ тууралгъан тамырланы чай къашыкъ бла бирин, къайнатылып сууутулгъан 1 стакан суугъа къуюп, сел отда 10 минут къайнатадыла, андан сора 8 сагъатны турма къоюп сюзедиле. Аш оруну ауругъаннга, хыппиригин тазалаялмагъаннга аш ашардан 20 минут алгъа стаканны тёртден бирин кюннге 4 кере ичиредиле.

Битимни къургъакъсытылгъан тамырларындан этилген порошокну бичакъ бурну бла бирин къаныны басымы мардадан уллу болгъанлагъа, холециститден, гепатитден, колитден, геморройдан, гастритден ауругъанлагъа аш ашарны аллында суу бла кюннге 2 кере ичиредиле.

Шахбулут (Каштан)

Бутакълары кенгнге жайылгъан, бийиклиги 30 метрге жетген, къаралдым-мор къабукълу терекди. Чапыракълары узунладыла, къыйырлары быхчы аузуна ушайдыла. Гюллери ариу ийислидиле, къызгъылдым-акъ неда саргъылдым-акъ бетлидиле. Жемишлери мор бетли сыйдамладыла, кеслери да тышлары шинжили къаплада боладыла.

Чакъгъан май-июнь айлада этеди, жемишлери сентябрь-октябрь айлада бишедиле. Къабарты-Малкъарда айбатлыкъ терекча хайырланылады.

Дарманнга шахбулутну къабугъу, жемиши эм аны къабы хайырланыладыла. Жемишлеринде тритерпеновый глюкозид, кумарин, эскулетин, жау болгъанлары тохташдырылгъанды. Чапыракъларында бла гюллеринде флавоноидле, каротиноидле бардыла.

Терекни къабугъу, гюллери, жемишлери къайнатылгъан суу тохтамай келип тургъан къанны тыяды, сууукъ ётюп ауругъаннга, аурууну сынтыл этерге, къалтырап-титиреп ауругъаннга жарайды.

Халкъ медицинада шахбулутну къабугъу къайнатылып этилген сууну геморройгъа, колитге, гастритге, бронхитге, подаграгъа, жел ауруугъа, солуу органлагъа, жарагъа багъыуда хайырланадыла. Спиртге неда аракъыгъа терекни гюллерин атып этилген настойканы жиклери ауругъанланы ауругъан жерлеринне сюртедиле.

Терекни 50 грамм къабугъун 1 литр суда 15 минут къайнатадыла, бир сагъат сууума къоюп, сюзедиле, аны бир адыргъа къуядыла эм геморройдан ауругъанны олтуртуп, чахауан этедиле.

Къургъакъсытылгъан гюллени спиртге атып этлген настойканы (40 грамм гюллени 1 литр спиртге) ауругъан жиклеге сюртедиле.

Къансиер (Бересклет)

Тёртмюйюш бутакълары болгъан, бийиклиги 1,5-3 метрге жетген юлкюдю. Чапыракълары къысха саплыдыла, эллипс формалыдыла, къыйырлары быхчы аузуна ушайдыла – хырез-хырездиле. Гюллери ууакъладыла, жашил бетли-акъладыла. Жемишлери тёртмюйюш къызгъылдым коробкагъа ушайдыла, урлукълары къызгъылдым-сары бетлидиле.

Республиканы агъач талаларында, тау бетлеринде, суу жагъаларында ёседи. Уулу битимди.

Дарманнга юлкюню чапыракъларын бла жемишлерин хайырланадыла.

Къансиерде жюрекге керекли эвонимин глюкозиди барды. Аны жемишлеринде адамны къан тамырларында къанны басымын кётюрюучю триацетин, алколоидле болгъанлары тохташдырылгъанды. Юлкюню къабугъунда бла тамырларында 17 процент чакълы бир гуттаперч барды, урлукъларында уа – жау.

Битимни жемишлеринден хазырланнган суу безгекден ауругъаннга ауругъаннга жарайды. Аны бла бирге ол адамны къусарыгъын келтирирге, къарысууз этерге да боллукъду. Къансиерни чапыракъларындан эм порошогундан этилген сууну адамны ичинден сууалчанланы кетерирге, кичиуге къажау кюрешде хайырланадыла.

Эсде тутугъуз! Битимден этилген сууну ичерге тюшсе, бек сакъ болугъуз, врач бла кенгешигиз.

Салим (Бессмертник песчаный)

Астра къауумгъа кирген, ёсюмю 40 сантиметрге жетген кёпжыллыкъ кырдыкды. Чапыракълары жумуртха формалыдыла. Гюллери ууакъладыла, лимоннга ушаш, жарыкъ-сары бетлидиле, бирге жокку болуп ёседиле. Чакъгъан июньдан августну ахырына дери этедиле. Асламысында юзмезли жерледе, агъач талалада ёседи.

Дарманнга битимни гюллери хайырланыладыла. Тюзюрек айтсакъ, гюлле энди ачыладыла деген заманда жыядыла аланы. Алада флавоноидле эм флавоногликозидле, кумаринле, дубль веществола, эфир жаула, органика кислотала, К витамин, аскорбин кислота, калийни, кальцийни, марганецни тузлары, жез, акъкъалац, хром тюбейдиле.

Салимни медикле сууукъ ётюп ауругъанлагъа, заранлы бактериялагъа къажау кюрешде, ётню тийишлисича ишлеуюн жалчытыр ючюн хайырланадыла. Аны бюйреклери, сапрандан, гепатитден, холециститден къыйналгъанлагъа да бередиле.

Битимден хазырланнган дарманланы улары аз боладыла. Алай аланы кёп заманны ичинде хайырланыу бауурну аурутургъа боллукъду. Салимден этилген дарманланы гипертониклеге ичерге жарамайды.

Ётню иги ишлеуюне себеп боллукъ дарманны былай жарашдырадыла: 400 миллилитр суугъа 10 грамм быллай къатышны къуядыла: салимни гюллерниден – 4 кесекни, трилистникни чапыракъларындан 3 кесекни, дугъуманы чапыракъларындан – 2 кесекни, кориандрны жемишлеринден – 2 кесекни. Ётлеринде ташлары болгъанлагъа башда айтылгъанча хазырланнган дарманны жарым стаканын ауузланырдан 30 минут алгъа кюннге 3 кере ичиредиле. Ол халда 2-3 ыйыкъны ичинде этип турургъа керекди.

Назы (Ель обыкновенная)

Жайда, къышда да дайым жашиллей туруучу, конус формалы, къонгуруракъ-кюл бетли къабугъу болгъан терекди. Чапыракълары-ийнелери жютюледиле, къаралдым-жашилледиле, тёртмюйюшледиле. Урлукъларыны къаплары дубур формалыдыла. Терекни кишиулары (шишкалары) май-июнь айлада букъуланадыла, жетген а октябрьде этедиле.

Медицинада назыны чапыракълары-ийнелери, жаш бутакъчыкълары, кёзлери бла бирге, иги жетмеген кишиулары хйырланыладыла. Терекни чапыракъларында-ийнелеринде эфир жаула, аскорбин кислота, хлорофилл, каротин, дубиль веществола, чайыр бардыла. Аладан этилген препаратла сууукъ ётюп ауругъанлагъа, заранлы микроблагъа къажау кюрешде, ауругъан адамны терлетиуде, аурууну сынтыл этиуде, ётню тап ишлетиуде хайырланыладыла.

Назы кишиуладан жарашдырылгъан суу ингаляциягъа эм ангинадан ауругъанны аузун чайкъаргъа, ларингитден, фарингитден, бронхитден, бронхиальная астмадан къыйналгъанлагъа жарайды.

Аллай сууну былай жарашдырадыла: кишиуланы ууакъ туурайдыла, аланы бир ёлчемине 5 ёлчем къайнар суу къуядыла, булгъай-булгъай, 30 минут къайнатадыла, андан сора 15 минут сууургъа къоядыла, 3 къаты марля бла сюзедиле. Ол мор бетли, жабышмакъ эм ариу ийис этген суу болады. Чахауан этерге керек эсе, ол сууну 60-80 градусха дери жылытыргъа керекди. Абадан адамгъа бир процедурагъа 20-30 миллилитр суу къоратылады.

Халкъ медицинада назы терекни кёзлеринден эм жаш кишиуларындан къайнатылып алыннган сууну ёпкелери туберкулёздан, бронхитден, жик аурууладан багъыуда хайырланадыла. Терекни бутакъчыкълары хант туз бла бирге къайнатылгъан сууну бели жел болуп, темиреуден ауругъанлагъа чахауанла этиуде хайырланадыла.

Поделиться: