Сюймеклик - насып да, къыйынлыкъ да...

Назмучу Ахматланы Люба быллымчыды. Аны атасы Чёппелеу халкъыбызда намысы жюрюген, жамауат адам эди. Люба уа устазды. Адабиятха да озгъан ёмюрню 90-чы жылларында хазыр, ишленип бошалгъан назмула бла келгенди. 

Любаны «Акъ ташла» деген биринчи назму китабы басмадан 1998 жылда чыкъгъанды. Китап юч бёлюмден къуралады: «Гестенти боюнунда», «Къаяла бла ушакъ», «Сюймеклик – насып да, къыйынлыкъ да…» Биринчи бёлюм табийгъатны бла адамны бирлигини, ала бир бирге къалай себеплик этгенлерини юсюнденди. Къайсы назмуну алсанг да – къол ишлеген угъай, кёзюнг кёрюп, жюрек сезген сурат. 

Жашил толкъун чыгъарады
Суу боюнуна чокъуракъ.
Ол ушакъгъа чакъырады,
Салчы жырына къулакъ!
(«Жашил толкъун…»)

Жашил толкъун тенгизден чыгъаргъан чокъуракъны ким салмагъанды бир заманда бир къулагъына? Китабыны аллында аны тенгиз жырын эсге салады поэт. Баям, андан ары айтыллыкъ жырлары да анга ушап, китапны бир жолгъа окъуп чыгъаса.
Таулада табийгъат бла адам бир бири бла алай байланыпдыла, аланы тынгылагъан сагъышлары, шыбырдагъан ушакълары да бирге ушап къалгъандыла.    

Кюз бояйды тереклени сарыгъа,
Алма терек бюгюледи, тарыгъа.
Тау башында тёнгерейди толгъан ай,
Булутлагъа не эсе да шыбырдай.
(«Гестенти боюнунда».)

Неда:  

Терек тепсейди желде,
Ауанасы уа – жерде.
Чапырагъы агъады,
Кюзге сыргъа тагъады.

Бутакълары – билекле,
Тилегенча тилекле.
Терек кёкге созула,
Кюн а бютюн бузула.

Кёк жарылды, жашнады,
Жауун жаууп башлады.
Жокъду кюзден къутулуу –
Дунияда сууукъ солуу.
 («Терек тепсейди желде…»)

Къыш бла жай, ай бла кюн, къар бла жауун… – быллай къаршы магъаналы ангыламла кёпдюле Любаны поэзиясында. «Нарат терек» деген назмуда къар ашыкъмай жауады, къанат-къанат нарат терекни бутакъларын сылайды. Башха назмуда уа, «Къар жауады…» деп башланнган, къар басхан шаптал терек тереден жолгъа къарагъан къызлай, сюеледи жангызлай. 
Кюзню алтын суу ичирилген ариулугъун, къышны, аны акъ къарын бек сюйген сунама назмучу къыз. Алай болмаса, жаумаз эди къар аны назмуларында, жаш келинча уяла, акъ тонла кийдире къаялагъа, акъ жаулукъла къысдыра тереклеге, жаумаз эди, чанча буз ийнелерин этинге.

Быллым тынгылайды къышхы жомакъгъа,
Келди да жомакъ элиме къонакъгъа.
Таула, къаяла да жукълай къайгъысыз,
Къарлы орамда айланама жангыз.

Къышны жомагъын ушатама тюшге,
Элде орамла батылып кюмюшге.
Алай болуучуду жалан жомакъда,
Обурча, учады  тютюн ожакъдан…
(«Элим».)

 Жауун а жиляйды, тёгерекни, адамны да бирча мудах эте. Назмучу къызны да этеди кесича жиляуукъ.

Табийгъат жиляйды тарыгъа,
Ма аны да барды къадары.
Адам гюняхладан арыгъанд,
Къалмагъанды энди мадары.
(«Жашарламы дунияда жайла?»)

Табийгъатны былай сезе билиу, анга жан салып, аны къайгъысын, къууанчын ангылау поэтни сёзюн  бютюнда ачыкъ, жарыкъ, тасхасыз этерге болушады. 

Ой, ай, жарыкъ ай – 
Кюмюштуякъ, женгил тай…
(«Ой, ай, жарыкъ ай…»)

«Къаяла бла ушакъ» деген бёлюм а – инсанлыкъ сезимни къанатланыуу, аны тизгин мардалагъа кирип, назму болуп жаратылыуу:
 
…Гюлге къууаннган кёзле
Мудах болурла кюзде.
Жылыу берген жюрекни
Излеп табарла жюзден.
 («Кёзле».)

Туугъан жерни татлылыгъы поэтлеге къаллай аламат назмула такъдырады! Аланы окъусанг, журтунгу татлылыгъын къайтып сезесе:

Туугъан журтха жокъду дунияда багъа!
Жомакъладан кёп да ариу таулагъа
Ашыгъама, ашыкъгъанча анама,
Дармандыла ала жюрек жарама.
(«Туугъан журтха…»)

Элинг-жеринг – Ата журтунг, сениди ол. Башха жерде, мындача, битмезле къанатла, жаратылмазла жарыкъ умутла. Назмуну суратлау айбатлыгъы уа тау бетлени кёз аллынга келтирип къояды:

Мен сюеме нарат ёсген тарланы,
Жел сыласа тау башлада къарланы,
Тынчлыкъ тапмай, тозурап узун чачы –
Ол болады жашаууму къууанчы.
(«Туугъан журтха…»)

Китапны бу бёлюмюнде назмучуну анагъа бла атагъа (жаннетли болсун!) аталгъан сёзлери аталары-аналары сауланы алагъа сакъ болургъа юйретирле, аладан эртте айырылгъанланы уа, эгеч-къарындашча, жууукъ этерле, бирге ушатырла, жарсытырла.

Тилек толуп, мен тилерик болсам эди,
Тилер эдим мен насып аналагъа.
Жюрегим дарманнга жараса эди,
Дарман этип берир эдим алагъа!
(«Анама».)

Башха назмусунда да этер ол тилек:

Тансыкъ болуп къайтханма элиме,
Тансыкъ болуп ташларына, жерине.
Къууанама, насыплыма мен мында,
Биле эдим: анам чыкъды аллыма!
(«Насыплыма мен мында».)

Узакъ созулсун кимни да аллай, анасы сакълагъан, къууанчлы кюнлери дейме, сукълана.
Ахматланы Любаны философия магъаналы назмулары да сагъыш этдиредиле. Не тюрлю суратчыны, ол къалам бла, бояу бла, музыка бла кёргюзтсе да оюмун, бек уллу тинтиу этдирген адамды, аны къылыгъы, сыры, къайгъылары, соруулары, бир сёз бла айтханда, – ич дуниясы.

Ышанады къанатлы къанатына,
Жолоучу да ышанады атына.
Умут эте жашайды адам улу,
Узакъ болса, къыйын болса да жолу….
Адам эсенг, къазма башхагъа уру,
Палахланы къадар кесинге бурур.
Ахшы мурат хар заманда толады,
Намыс берген насыплы да болады…
(«Ышанады къанатлы къанатына…»)

Ахматланы Любаны «Тилек» деген назмусун алсагъ’а, анда да поэт дуния инсанын адамлыкъгъа чакъырады:

О адам, ананы баласы,
Хунеринг халкъынга жарасын,
Кёзлеринг къууана къарасын
Хар кимге, хар кюннге.
О адам, ананы баласы,
Аманны намысынг хорласын,
Жашауунг игилик жорасын
Хар кимге, хар кюннге…
(«Тилек».)

Назму акъ назмугъа ушап тизилген эсе да, ол алдауукъду – мында белгиленнген ючлю рифмала бардыла,  тёртюнчю тизгин а, ол рифмалагъа келишмейди кеси да, хар ючюнчюден сора къайтарыла, рефрен халда келеди. Биринчи тизгин да – алай. 
Поэтни дуния тюрлениуле бла бирге адамлыкъ шартны эрий, таркъая баргъаны жарсытады («Адамлыкъ таркъаяды…», «Орам бийчелери»…).
Сюймеклик насып да, къыйынлыкъ да келтиргенин жашау бара баргъанда эсинге салады. Болсада не тюрлю болумда да аны сакъламагъан, аны излемеген адам болмаз. Любаны китабында «Сюймеклик – насып да, къыйынлыкъ да…» деген ючюнчю бёлюмю авторну фахмусун бютюнда бек ачады. Мында хар назму, авторну жюреги бла ётюп, лирика жигитни къууандыргъан, жилятхан да этедиле.

Билеме, унутмам сыфатынгы,
Билеме, унутмам бир заманда.
Мен шыбырдап айтама атынгы,
Биз ажашып баргъанча туманда….
(«Билеме».)

Сюймекликден ажашыу – ол кёплени къадарлары бла байламлыды. Анга дарман жаланда заманды. Сюймеклигинг эсгериуге кетгинчи, – тёз, чыда.

Жоларыбыз а болмайдыла бир…
Жылла ётюп, тюбербизми бирге?
Жазарма мен а энтта да бир жыр, 
Саугъа этип алтын отха бирде…
(«Билеме».)

Ненча тиширыу тасханы жашырадыла отла?! Ненча тасханы элтедиле суула?! Кюйдюредиле, жууадыла, тазалайдыла бизни кесибизни, жюреклерибизни. Къарамларыбыз жарырча.

Любаны поэзиясында ай бла кюнчадыла бир бирни тас этип, тюберге излей, муратлары толмай айланнган сюйгенле, сюймеклик гюлле – жанкъозла чыгъадыла сюйгенлени алларына, юзюлген минчакъланыча, чачыратады къадар бирлени, къанатын жерге тюшюрген айны жапсарады булут … 

Любаны «Эсиме тюшесе» деген назмусу энчи жоругъу бла къуралгъанды: юч тизгин рифма бла бирге ушап келип, тёртюнчю тизгин а юч строфада да бирча:  

Шош атлай ингир келсе,
Ай булутха бёленсе,
Бийикден къарай кюлсе, –
Эсиме тюшесе.

Къар жауа, айта жомакъ,
Дунияны эте омакъ,
Тюшюме киресе сакъ, –
Эсиме тюшесе…

Терк суучукъ шууулдаса,
Жюрегими алдаса,
Кёрюне кёзге таза, –
Эсиме тюшесе…
 («Эсиме тюшесе».)
Сюймекликни мудахлыгъы не бла байламлыды? Бир-бирледе аны киши да айталмайды. Кеси аллына келип къаладыла ауур сагъышла. Къоркъууму болур ол – тас этерге, ансыз къалыргъа къоркъуу? Болмаса – къоркъмазса. Болса уа – тынчлыгъынг тас.

Жангызлыкъ жюрегимде ёмюрге къалса,
Кече къара къолларын бетиме салса,
Тохтарыкъды жюрегим, излемез жашау,
Ёлюм жангыз тенгими сыйырып алса…
(«Къычырады къоркъуулу кечеде уку…»)

Бизни тилибизде эркин къуралгъан силлабо-тоникалы назму къурауну юлгюсюдю бу башында келген назму. 
Ахматланы Любаны назмулары тынч, ариу окъуладыла. Ол неденди? Асламында магъана жаны бла бирге  аны назмуларында болгъан рифма байлыкъданды ол. 

Сюймеклик – насып да, къыйынлыкъ да,
Жюрекге къууанч берген жарыкъ да…
Сюймеклик сюймекликге дарманды, 
Сюймеклик Къара ташны жаргъанды
Сюймеклик жюреклеге асыуду,
Сюймеклик къадар берген жазыуду!
(Сюймеклик – насып да, къыйынлыкъ да…)