Битимлени тауча атлары эм аланы хайырлылыкълары

«Заман» газетни баш редакторуну орунбасары Аппайланы Музафар бир къауум битимни тауча атларын эм аланы саулукъгъа хайырлылыкъларын ана тилибизге кёчюрген ишин андан ары басмалайбыз.

Наныкъ (Малина)

Бутакълары тюз ёрге ёсген, бийиклиги 0,5-1,3 метр болгъан битимди. Тёгерек формалы бутакълары биринчи жылда жумушакъладыла, тирлик этмейдиле, экинчи жылда уа тирлик да бередиле, къатыла да боладыла. Гюллери ууакъладыла, акъладыла. Жемишлери тёгерекле, ууакъ ташлыла, асламысында къызыл тюрсюнлюледиле.

Наныкъ июньда-июльда чагъады, жемишлери июльда-августда бишедиле. Агъач къыйырлада, талалада, юлкюле арасында, адамланы бахчаларында, дача участкаларында ёседи, кеси да кёп сортлуду.

Битимни хар затыны да дарманлыгъы барды. Жемишлеринде тюрлю-тюрлю органика кислотала, спиртле, витаминле, тузла, чапыракъларында дубль веществола, каротин, алколоидле, кумаринле, урлукъларында жаула болгъанлары тохташдырылгъанды. Наныкъны жемишлери адамны ашха ачадыла, аш орунун бла чегилерин тап ишлетедиле, температурасын тюшюредиле, терлетген этедиле. Битимни чапырагъындан хазырланнган сууну аш оруну къыйнагъаннга, ичи ётгеннге, ёпкелери ауругъанлагъа, ичлеринден къан келгенлеге, тамырларындан этилген сууну уа безгекден ауругъанлагъа ичиредиле.

Пурини кёп болгъаны себепли подаградан (инчик ауруу) бла нефритден ауругъанлагъа наныкъны ашаргъа жарамайды.

Наныкъны ариу жууулгъан тамырларындан 50 граммны жарым литр суугъа къуядыла, аны сел отда 15-20 минут къайнатадыла, сора, бир сагъат сууума къоюп, сюзедиле. Бронхиальный астмадан, бронхитден, крапивницадан, темиреуден ауругъаннга стаканны тёртден бирин кюннге 4-6 кере ичиредиле.

Наныкъны къургъаксытылгъан чапыракъларындан неда жемишлеринден 4 чай къашыгъын 2 стакан къайнар суугъа къуядыла, башын жабып, 2-3 сагъат тутадыла, сюзедиле. Сууукъ тийип ауругъанлагъа кюннге 4 кере стаканны экиден бирин жылылай бередиле.

Юркюн (Крыжовник)

Ийне формалы шинжилери кёп, къургъакълыкъгъа чыдамлы юлкюдю. Чапыракълары тёгерекледиле, ууакъладыла, гюллери жашилдимледиле, бир-бирде уа къызгъылдымладыла. Апрель-май айлада чагъады. Бишгенден сора жемишлери жашилле, сарыла, къызылла, сыйдамла боладыла, кеслери да мыстыракъладыла. Битимни адамла дачаларында, бахчаларында да ёсдюредиле. Ол кеси аллына таулада, ташлы бетледе да битеди.

Дарманнга битимни жемишлери хайырланыладыла. Алада бал туз, органика кислотала, каротин, Е витамин, калий, темир, йод, багъыр, марганец, цинк, фтор, фосфор, кальций тюбейдиле. Юркюн ётню иги ишлетеди, сууукъ тийип ауругъаннга болушады, тамырлада къанны басымын тап халгъа келтиреди, хайырлы витаминле битимге саналады. Аны атеросклероздан, гипертониядан, малокровиядан, бюйреклеринден, ичи къатып эм бир къауум башха аурууладан къыйналгъанлагъа багъыуда хайырланадыла.

Халкъ медицинада уа жемишлери ичи къатханлагъа, чапыракъладан этилген сууну уа ёпкелери туберкулёзден ауругъанлагъа бередиле.

Жыгыра (Тмин)

Таулада ёсген, бийиклиги 25-60 сантиметрге жетген, тешикли сабакълары болгъан битимди. Сабакъларыны баш жанларында кёп бутакъла айырыладыла, чапыракъларын узун саплыдыла, гюллери ууакъладыла, акъладыла неда къызгъылдым тюрсюнлюледиле, жокку болуп салкъынлыкъ формада ёседиле, урлукълары зугулладыла, кеслери да ариу ийис этедиле. Битим чакъгъан жайны биринчи жарымында этеди, урлукълары уа июль-август айлада жетедиле. Ол чаллыкълада, агъач талалада, череклени жагъаларында, терек бахчалада, жукъа агъачлада битеди. Жыгыраны урлукълары эфир жаула, кислотала, дубиль веществола, протеин, тюрлю-тюрлю микроэлементле бла байдыла. Аны кырдыгында флавоноидле, тамырларында аскорбин кислота, кумаринле бардыла.

Таулула ёмюрледен бери да жыгыраны эт ашаргъа эм шорпагъа къуяргъа тузлукъ хазырлауда хайырланып келедиле. Битим ариу ийиси гедгиннге ушайды. Аллай ийисни жыгырада болгъан жау этдиреди.

Битимни урлукълары адамны ашха-ачадыла, ашны иги эриуюне, хыппирикни кётериуге себеплик этедиле. Медицина илмуда уа чеги ауруулагъа багъыуда, микроблагъа къажау кюрешде, ичи къатханнга себеплик этиуде хайырланадыла.

Жыгыраны урлукъларындан 1-2 чай къашыкъны 1 стакан къайнар суугъа къуядыла, 2 сагъатны башы жабылгъан адырда сууума къоядыла, сюзедиле. Аш орунлары, чегилери ауругъанлагъа ашардан алгъа кюнден 3 кере аны стаканны тёртден бирин ичиредиле. Сабийлеге уа чай къашыкъ бла бирерин кюннге юч кере бередиле.

Эмен (дуб)

Республикада эменни бир ненча тюрлюсю тюбейди. Бизни агъачларыбызда кёплюгю бла ол тёртюнчю жерни алады. Къая эмен артыкъда кенг жайылгъанды. Ол 1000-1800 метр бийикде ёседи. Терекни экинчи тюрлюсю тытыр эменди. Аны тытыры кёп жерледе ёсгенине аты да айтып турады. Кеси да къургъакълыкъгъа бек тёзюмлюдю. Аны себепли тауланы мылылыкъ аз болгъан кюнлюм бетлеринде да къыйналмай ёседи. Къарт тереклени бийикликлери 14-15 метрге жетеди, ёзек бутакъларыны къабукълары жарылгъан маталлы терен тырмылыдыла. Жаш терекени къабукълары уа сыйдамладыла, жемишлери (желуди) табакъ маталлы жалпакъладыла. Чакъгъан апрель-май айлада этеди, жемишлери сентябрь-октябрь айлада жетеди.

Дарманнга ол деменгили терекни чапыракъларын, къабугъун, урлукъларын да хайырланадыла. Аны къабугъунда органика кислотала, дубиль веществола, пектинлне, крахмал, белоклу веществола, урлукъларында уа крахмал, жау, бал туз боладыла.

Эменни къабугъун къайнатып этилген суу ичи къатханнга, аш орунларындан, чегилеринден къан келип тохтамагъанлагъа жарайды. Халкъ медицинада терекни къабугъун къайнатылып этилген сууну ичлери ётгенлеге, кириулери ауругъанлагъа, сангыраукъулакъла ашап ууланнганлагъа, сууукъ ётюп, бюйреклерин аурутханлагъа ичиргендиле, ангинадан къыйналгъанлагъа аны бла тамакъларын чайкъатхандыла, чачлары тюшгенлени башларын жуудургъандыла. Аны бла бирге ууакъ тууралгъан жангы чапыракъланы терк сау болур ючюн, ирин этген жаралагъа салып байлагъандыла.

Эменни жаш бутакъларыны къабукъларын туурап, андан чай къашыкъ бла экисин 2 стакан суугъа къуюп, 6-8 сагъат турма къоядыла, ызы бла аны сюзедиле. Кюннге 2-3 кере жарымышар стакан ичсе, ол ичи ётгеннге иги болушады.

Къара турма (Редька огородная)

Экижыллыкъ битимди. Адамла кеслерини бахчаларында, дача участкаларында сюйюп ёсдюредиле. Бир къауум тахта кёгетлеча болмай, хар жаны бла да кесине тынгылы къарауну излемейди, ауруулагъа бла заранчылагъа тёзюмлюдю. Бир жылда да тирликсиз къоймайды. Битимни аты да айтып турады аны къабугъу къара тюрсюнлю болгъанын.

Къара турма В, С эм А витаминле бла байды. Анда углеводла, гликозидле, азот, холин, пентозан, калий, натрий тузла, темир, чайыр, йод, бром ферментле тюбейдиле.

Халкъ медицинада жётелге, огъаргъы солуу органлары ауругъанлагъа багъыуда къара турманы кенг хайырланадыла. Аны согун ёпкелери туберкулёздан ауругъанлагъа ичиредиле, адамны желден ауругъан жиклерине сюртедиле, ол дагъыда бир къауум ауруулагъа жарайды.

Бу затны эсде тутаргъа тийишлиди: аш орунларында, чегилеринде жаралары болгъанлагъа, энтеритден, колитден, подаградан, гепатитден, нефритден ауругъанлагъа къара турманы ашаргъа жарамайды.

Жётелден, хыппириклерин тазалаялмагъанла къара турманы согун 1:1 ёлчемде къатышдырып кюннге 3-4 кере столова къашыкъ бла бирерин ичерге керекдиле.

Къара турманы согундан 3 юлюшню, балны 2 юлюшюн, аракъыны бир юлюшюн эм хант тузну бир кесегин бирге тынгылы къатышдырадыла, хамамда жууунуп бошагъандан сора (жукъларгъа жатарны аллында) хазыр этилген дарманны 1-2 рюмкасын ичедиле эм адамны жел болгъан жерлерине сюртедиле.