Битимлени тауча атлары эм аланы хайырлылыкълары

«Заман» газетни баш редакторуну орунбасары Аппайланы Музафар бир къауум битимни тауча атларын эм аланы саулукъгъа хайырлылыкъларын ана тилибизге кёчюрген ишин андан ары басмалайбыз.

Мурса (Крапива)

Жерни тымына кёре бийиклиги 2 метрден да артыкъ болгъан, бизни республиканы хар районунда да ёсген битимди. Аны тамырлары кенгнге жайыладыла, къарыулуладыла. Сабакълары бутакъсызладыла, тёртмюйюшлюледиле, тюз ёрге ёседиле. Кёпжыллыкъ битимди. Чапыракълары къаралдым-жашилледиле, аланы къыйырлары, быхчы ауузуча, хырез-хырезледиле, жумуртха формалы зугулладыла. Гюллери ууакъладыла, саргъылдым жашилледиле, сабакъдан чапыракъла айырылгъан жерледе боладыла. Урлукълары зугулчукъладыла, саргъылдым-кюл бетлиледиле. Битимни тамырларындан къалгъан хар къалайында да кюйдюрюучю уулу суулары бла чач маталлы ийнечиклери топпа-толудула. Мурсагъа азчыкъ тийгенинглей окъуна, териге чанчылып, жарачыкъла этедиле эм алагъа уулу суу киреди, кюйдюрген да ол этеди.

Битим июнь-сентябрь айлада чагъады, урлукълары август-октябрьде бишедиле. Ол мылы жерледе, талалада, юлкюле араларында, жол жанларында, суу жагъалада, юйлени тёгереклеринде, къысхасы, къалайда да ёседи. Бахчалада заранлы хансха саналады.

Медицина илмуда мурсаны чапыракъларын, халкъ медицинада уа аны чапыракъларындан бла урлукъларын да хайырланадыла. Чапыракъларында каротин, хлорофилл, дубиль веществола, органикалы кислотала, крахмал, марганец тузла эм башха веществола, урлукъларында жаула тюбейдиле. Битим сууукъ тийип ауругъанлагъа, жарагъа, ётню иги ишлетирге жарайды.

Илму эм халкъ медицинада мурсадан этилген сууну ичден къан келгенин тохтатыуда, татеросклероздан, аш орунну жарасына, ирин этген жаралагъа багъыуда хайырланадыла. Чачлары узун болурларын сюйгенле битимни къургъакъсытылмагъан чапыракъларындан бла урлукъларындан этилген суу бла жууадыла башларын. Аллай суу аш орунлары тийишлисича ишлемегенлеге, жиклери ауругъанлагъа багъыуда жарайды. Мурса башха кёп тюрлю ауруулагъа да жарайды. Бир затны унутмазгъа керекди, аны хайырланырдан алгъа врач бла кенгеширге тийишлиди.

Шаптал (Абрикос обыкновенный)

Ёсюмю 8-10 метрге жетген жемиш терекди. Туугъан жери Орта Азияды. Чапыракълары  тёгерекледиле неда жумуртха формалыдыла, жылтырауукъладыла. Гюллери акъладыла неда къызгъылдым-жарыкъ бетлидиле. Жемишлерини базыкълыкълары 3-6 сантиметрге дери жетген къызгъылдым-сарыладыла неда сарыладыла, аланы ичлеринде бирер ташлары бла урлукълары бардыла.

Къабарты-Малкъарда асламысында ёзен районлада ёседи. Жаз башында чапыракъла этгинчи окъуна чагъады. Жемишлери июнь-август айлада бишедиле.

Шапталны урлукъларындан алыннган жау дарман этиуде хайырланылады. Шаптал жау медицинада ауругъанлагъа укол этиуде, косметика балхам (мазь), кремле хазырлауда, аш-азыкъда да хайырланылады.

Битимни жемишлеринде бал туз (асламысы сахароза), къатханларында (алагъа курага дейдиле) бал туз, органикалы кислотала, каротин, тюрлю-тюрлю витаминле, темир, жез, марганец, кобальт кибик микроэлементле бардыла. Ала калийни тузу бла да байдыла. Ол себепли жюреклери ауругъанла шапталны, аны къатханларын да ашаргъа керекдиле. Адамны чархында витаминле жетишмей эселе, шапталдан сыгъылгъан суудан кюн сайын стаканны тёрт юлюшден ючюсюн ичерге тийишлиди.

Бу затланы эсде тутаргъа керекди. Шапталда бал туз кёп болгъаны себепли диабетден ауругъанлагъа ол жемишни кёп ашаргъа жарамайды. Аны ач къарангылай ашагъан да иги тюйюлдю. Шаптал ашагъанлай, ызындан сууукъ суу ичерге жарамайды – адамны ётдюрген этеди.

Къарампил (Гвоздика травянка)

Бийиклиги 10-40 сантиметрге жетген кёпжыллыкъ кырдык битимди. Аны тамырлары жерни иги жумушатадыла. Чапыракълары асламысында тамырланы баш жанларында боладыла. Гюллери уллуладыла, бирем-бирем неда жокку-жокку болуп, салкъынлыкъ формалы ёседиле, кеслерини да ийислери жокъду.

Битимни гюллерини чапыракълары ууакъладыла, жумушакъладыла. Гюлле акъла, саргъылдымла, къызылла, къызгъылдым-жарыкъ бетлиле боладыла. Кеси аллына агъач талалада, юзмезли жерледе, жол жанларында, жайлыкълада, биченликледе ёседи. Аны адамла айбатлыкъ битимнича да ёсдюредиле. Июль айны ортасында чагъады.

Къарампилде витаминле, флавоноидле, углеводла тюбейдиле. Халкъ медицинада аны къарынлары, жюреклери, бюйреклери ауругъанлагъа, геморройдан къыйналгъанлагъа багъыуда хайырланадыла. Битим къайнатылгъан суу бла жараны, ирин этген жерни жууадыла. Гюл этген, урлукълары бишген заманлада, къарампилден чай къайнатып, аны жётел этгенлеге, солуулары тыйылып къыйналгъанлагъа ичиредиле.

Дугъум (Смородина)

Тюрсюнюне кёре бу битимни бизни республикада эки тюрлюсю – къара эм къызыл дугъумла ёсдюрюледиле. Баш жерни уа къара дугъум тутады. Аны себепли хапар да битимни ол тюрлюсюню юсюнденди.

Къара дугъум – ол бийиклиги 1-1,5 метрге жетген, кюл бетли-саргъылдым кёп бутакълары болгъан юлкюдю. Чапыракълары жюрек формалыладыла, ариу ийислиледиле. Гюллери бутакълада тизгин-тизгин ёседиле, жумуртха формалыладыла. Жемишлери тёгерекледиле, ичлеринде кёп урлукълары боладыла.

Юлкю кеси аллына агъачлада, череклени бла кёллени жагъаларында, мылылыкъ аслам болгъан жерледе ёседи. Адамла аны кеслерини жер юлюшлеринде, дачаларында ёсдюредиле. Битим май-июнь айлада чагъады, жемишлери июль-август айлада бишедиле.

Дарманнга дугъумну каполлары, жемишлери, чапыракълары, тамырлары, бутакъларыны къабукълары да хайырланыладыла. Аны жемишлеринде тюрлю-тюрлю органикалы кислотала кёпдюле. Чапыракълары углеводла, минерал тузла, дубиль веществола бла байдыла. Битимни жемишлери эм согу адамны ашха ачадыла, аны аш орунун бла чегилерин тап ишлетедиле, аурууун сынтыл этедиле, витаминле бла жалчытадыла. Чапыракъларындан этилген суу терлетирге, сууукъ тийип ауругъаннга багъыуда, жел ауруугъа эм подаграгъа къажау кюрешде хайырланылады.

Медицина илмуда дугъумну къургъакъсытылгъан жемишлери авитаминозгъа, къан азайыугъа, желге, жугъуучу, гастрит аурууладан багъыуда иги болушадыла. Халкъ медицинада да битимни тамырларындан, къабугъундан, бутакъларындан, кёзлеринден, чапыракъларындан, жемишлеринден къайнатып этилген сууну солуялмай къыйналгъанлагъа, жётелге, баш ауруугъа къажау кюрешде хайырланадыла.