Битимлени тауча атлары эм аланы хайырлылыкълары

«Заман» газетни баш редакторуну орунбасары Аппайланы Музафар бир къауум битимни тауча атларын эм аланы саулукъгъа хайырлылыкъларын ана тилибизге кёчюрген ишин андан ары басмалайбыз.

Эчкиаякъ (Бузина обвкновенная)

Артыкъ тик болмагъан жерледе ёседи, мылылыгъы жетишимли жерледе бийиклиги 8-10 метрге, базыкълыгъы 16-18 сантиметрге дери жетеди. Чапыракълары уллу жасыладыла, аланы хар бири да 5-6 гитче чапыракъчыкълагъа юлешинедиле. Май-июньда чыгъады. Ол кезиуде тёгерекге къууат салады, жыл сайын иги тирлик береди. Тёгерек неда зугулуракъ жемишлери жокку-жокку ёседиле, бишселе, моргъулдум-къарала боладыла. Аланы агъач къанатлыла бек сюйюп ашайдыла.

Юлкюню медицинада хар несин да хайырланадыла. Анда дубль веществола, флавоноидле тюбейдиле. Жемишлери С витамин, урлукълары жаула бла байдыла. Эчкиаякъны тамырларындан бла бутакъларындан этилген раствор ауругъан адамны терлетиуде хайырланылады. Гюллеринден этилген сууну уа бронхиальный астмадан, жел ауруудан къыйналгъанлагъа ичиредиле, ангинадан, стоматитден ауругъанлагъа ауузларын чайкъаргъа бередиле. Жемишлеринден сыгъылгъан суу а ичи къатханлагъа, къусалмай къыйналгъанлагъа иги болушады.

Эчкиаякъны къургъакъсытылгъан тамырларыны чай къашыкъ бла бирин бир стакан суугъа къуядыла эм аны сел отда 5 минут къайнатадыла, сора 1 сагъатны турма къоядыла. Температурасы кётюрюлюп къыйналгъан саусузгъа аны 1-2 столова къашыгъын кюннге юч кере ичиредиле.

1 стакан къайнар суугъа битимни столова къашыкъ бла бир гюлюн къуядыла эм ол халда 1 сагъатны турма къоядыла, ызы бла уа аны марля бла сюзедиле. Ол сууну столова къашыкъ бла экисин гриппден ауругъаннга кюннге юч кере ичирсе, иги болушады.

Баппахан (Одуванчик)

Бийиклиги 30 сантиметрге дери жетген, базыкъ эм къысха тамырлы кёпжыллыкъ битимди. Чапыракълары жашилледиле эм тамырны жерден ёрге къарагъан жеринде боладыла, къыйырлары хрез-хрезледиле. Сабакълары тюз ёрге ёседиле, бутакъсызладыла, сыйдамладыла, кеслерини да ичлери тешик боладыла. Гюллери сабакъланы баш жанларында четен маталлы орналыпдыла, сап-сарыладыла.

Баппахан Къабарты-Малкъарны жерини къалайында да – тау жайлыкълада, агъач талалада, жол жанларында, заранлы хансча, терек бахчалада, парклада, скверледе тюбейди. Ол жаз башында бек эртте ёсюп тебиреген битимледен бириди. Май-июнь айлада чагъады. Бир-бирледе уа кюз артында да чагъыучуду.

Саусузлагъа багъыуда аны тамыры, чапыракълары, сууу да хайырланыладыла. Битимни сют бетли согу тараксацин, каучук веществола, гюллери бла чапыракълары флавоксатин, С, А, В2, Е, РР витаминле, холин, марганецни тузу, темир, кальций, фосфор, протеин бла байдыла, тамырларында уа инулин, каучук, дубль веществола, жаула бардыла.

Битимни сууу адамны ётюн иги ишлетеди, температурасын тюшюрюрге, ичини къатханын кетерирге, хыппиригин тазаларгъа, жукъларгъа болушады. Аны тамырларындан бла чапыракъларындан этилген суу аш орунну тап ишлеуюне, ашха ачаргъа, сабийлеге ёшюн салгъан аналаны сютлери кёп болуруна себеплик этеди. Битимни къургъакъсытылгъан тамырларындан этилген порошок адамны чархындан заранлы веществоланы сийдиги эм тер бла кетереди. Баппахан диабетден къыйналгъанлагъа, жиклери, санлары жел ауруудан ауругъанлагъа да себеплик этеди. Аны чапыракъларындан, тамырларындан этилген сууну бюйреклери, ётлери ауругъанланы багъыуда хайырланадыла.

Муркку, экинчи аты балам (Калина)

Кенг эм ариу чапыракълы, кёп бутакълы, бийик ёсген юлкюдю. Сууну сюеди, череклени жагъаларында, жар къыйырлада, агъач талалада, жипи жерледе битеди. Бир тюпден талай бутакъ ёседи. Аланы къабукълары акъсылдым-къонгур бетлидиле. Хар жылда да бай тирлик береди.

Чакъгъан майны ахырында, июнь айда этеди. Аны ариу ийисли акъ гюллери бирге жокку ёседиле. Гюллерича, жемишлери да жокку-жокку болуп битедиле, къып-къызылладыла, татыулуладыла, кеслерини да ичлеринде жукъа жаймакъ урлукълары боладыла. Жемишлери сентябрь-октябрь айлада бишедиле. Аладан варенье, компот, кисель этедиле.

Мурккуну бутакъларыны къабугъу, гюллери, жемишлери да медицинада кенг хайырланыладыла. Аны къабугъунда крахмал, валериан кислота, дубль веществола, К витамин, каротин эм башха тюрлю хайырлы затла аслам тюбейдиле. Ол къабукъдан хазырланнган суу аурууну сынтыл этеди, къанда холестеринни азайтады, алай эсе уа къаныны басымы мардадан уллу болуп, атеросклероздан къыйналгъаннга жарайды.

Битимни жемишлерин ауругъанны чархын кючлер, кислотностьну кётюрюр, аш орунда жаралагъа багъар, ичи къатханнга болушур ючюн хайырланадыла. Ала баууру, солуу органларына, ёпкелерине сууукъ ётюп ауругъанлагъа багъаргъа да жарайдыла. Халкъ медицинада битимни чапыракъларындан этилген чайны ауругъанны температурасын тюшюрюуде, чархын кючлеуде, аллергиягъа къажау кюрешде хайырланадыла. Аны чапыракъларындан эм гюллеринден хазырланнган суу бла уа жараны жуугъандыла, стоматитден, пародонтоздан ауругъанланы ауузларын чайкъатхандыла.

Кючюк чапыракъ (Подорожник)

Сабакъларыны бийикликлери 8-20 сантиметрге жетген, бутакълары болмагъан, къысха тамырлы кёпжыллыкъ битимди. Зугул узун эм сыйдам чапыракълары тамырланы, чапыракълары болмагъан гюллери уа сабакъланы башларында орналыпдыла. Зугул формалы коробкачыкъланы хар биринде экишер урлукълары боладыла. Битим июнь-июль айлада чагъады, 2-3 ыйыкъдан а урлукълары да бишедиле. Кючюк чапыракъ республиканы районларыны барысында да тюбейди. Къургъакъ ёзенледе, ачыкъ тау бетледе, жол жанларында, череклени, илипинлени жагъаларында ёседи.

Дарманнга битимни чапыракълары, тамырлары, урлукълары да хайырланыладыла. Аны тамырларында линолевая кислота, стероидле, чапыракъларында флавоноидле, урлукъларында хайырлы жаула болгъанлары тохташдырылгъанды.

Битимни тамырларындан этилген суу адамны къарны ауругъанда, туберкулёзгъа, циститге, баш ауруугъа къажау кюрешде хайырланылады. Чапыракъладан жарашдырылгъан суу сууукъ тийип ауругъанлагъа бериледи, жараны терк сау этеди, хыппирикни тазалайды, аш орунлары ауругъанлагъа, астмадан, аллергиядан къыйналгъанлагъа багъыуда хайырланылады.

Битимни чапыракъларындан столова къашыкъ бла бирин, жарым стакан къайнар суугъа къуюп, 2 сагъат турмагъа къоядыла, сора марля бла сюзедиле. Андан жётелден, бронхитден, гастритден ауругъанлагъа азыкъ ашардан 20 минут алгъа кюннге 3-4 кере столова къашыкъ бла 2-шер ичиредиле.

Чыпчыкъкёз (Жасмин)

Орамланы айбатлауда хайырланылгъан, бийиклиги 1-1,5 метрге дери жетген кёпжыллыкъ юлкюдю. Тюз ёрге ёседи. Бутакъланы жан-жанларында ёсген чапыракъла узун зугулладыла, къыйырлары кирпик маталлыдыла. Чапыракъланы баш жанлары къаралдым-жашилледиле, жерге айланнган жанлары уа бираз жарыкъ бетлидиле. Жан-жанына айырылгъан бутакъчыкълада ёсген гюллери салкъынлыкъ маталлыладыла, акъладыла, ариу ийис этедиле. Аны себепли битимни бал чибинле бек сюедиле.

Чыпчыкъкёз Кавказны хар къалайында да тюбейди. Тауланы зыгъырлы бетлеринде, юлкюле арасында, къая жарылгъанлада, нарат-назы, эмен агъачлада битеди. Чакъгъан июньда этеди. Айтханыбызча, айбатлыкъ битимча, шахарлада орамаланы жанларында ёсдюрюледи.

Битимни бутакълары, чапыракълары, гюллери, урлукълары дарманча хайырланыладыла. Юлкю флавоноидле бла байды. Фармокологла аны чапыракъларында бла гюллеринде алколоидле, чапыракъларында урсоловая кислота, гюллеринде, урлукъларында жаула болгъанларын тохташдыргъандыла.

Къургъакъсытылгъан жаш бутакъланы бла гюллени ууакъ туурайдыла эм столова къашыкъ бла бирин бир стакан суугъа къуюп, аны сел отда 4-5 минут къайнатадыла эм бир сагъатны сууума къоядыла, ызы бла сюзедиле. Бронхитден, бронхиалный астмадан ауругъанлагъа аны столова къашыкъ бла бир-экисин кюннге юч кере ичиредиле.