Адамлыкъгъа, халаллыкъгъа да заманында юйретирге керекди

Жаш тёлю…алгъаракъда Кёп функциялы арагъа бир документ алыргъа баргъанымда, мени аллымда бир жаш: «Мени жумушум кёп заманнга созуллукъду, сиз жаланда хазыр къагъытыгъызны алыргъа келген эсегиз, алгъа ётюгюз», - дейди. Сейирге къалама, сау бол деп, къууанып, кабинетге атлайма. Жангы жыл ингирде уа бир нарат терекни бутакъларына ушагъан затла сатып алыргъа гюл тюкеннге киреме. Анда уа адамла уллу багъалы букетле ала эдиле: бизни республикада гюл къысымны окъуна багъалысын сайлайдыла.

Мен не зат аллыгъымы айтханлай, абадан сатыучу: «Биз аллай бутакъла бла башха гюл къысымланы жасалайбыз», - деп, менден артха бурулуп къалады. Алайда жаш къызчыкъ а не зат излегеними ашыкъмай соруп, манга ол бутакъчыкъланы сатады…

Москвада болгъанымда, метрода жаш адамла манга мычымай жер бергенлерине да сейир этгенме. Шёндюгю жаш адамла бизден эсе кёпге да билимли, акъыллы, халал сунама бирде. Алай башха кезиуледе боладыла, жарсыугъа…Жаш тёлюню юсюнден биз психиатр, КъМР – ни наркология диспансерини кюндюзгю стационарыны башчысы Шунгарланы Мадина бла ушакъ бардыргъанбыз.

 - Бир-бирде Интернетде жаш адамла къалай жашагъанларына къарасанг, элгеннген этесе: бири бирин басынчакълайды, устазлагъа, ата-аналарына, ветеранлагъа къажау турадыла. Аны къой, тюйюшлерин видеогъа алып, интернетге саладыла. Хорлатхан сабийни жюреги сынар деп сагъыш этмейдиле. Неда устазыбызны эриши жаны бла кёргюзтмейик демейдиле.

- Алагъа ол бир тюрлю жигитликди. Сабийни акъылы тохташхынчы, ол кёп кере терс ишле этеди. Аны бла бирге окъугъан тенглерин, устазланы неда ветеранланы жукъгъа санамагъан – ол адамсызлыкъды. Жаш тёлю алай бла кесине бек учуз багъа бичеди. Жамауатха уа: кёремисиз, сизге не сюйсем да эталлыкъма демеклигиди. Ол ушагъыусуз затды: бузукълукъ иш этип, аны интернетге салыу. Ала кеслерин киши тапмазлыкъ сунуп этедиле. Ма ол жууапха тартылмазлыкъны сезиу туудурады адамланы хыликкя этиуню. Битеу ол «сабийле» да, башхала да билирге керекдиле: адамланы къыйнагъанлары ючюн жууапха тартылыргъа боллукъдула. Жаныууарлыкъ этиуню уа бир бирле башхача багъалайдыла - ол жигитликди, дейдиле. Бу темагъа устазла ушакъла бардырыргъа керекдиле.

- Адамла, битеу алып айтханда, къаты жюреклиле болгъандыла. Законну да бузгъанла кёбейип барадыла, аланы араларында ичгичиле бла наркоманла да аз тюйюлдюле.

- Ичги бла наркотикле адамны акъылын, жанын да чачып къоядыла. Бизни стационарда анонимно (атыгъызны айтмай) багъылыргъа онг барды. Жарсыугъа, жашлары - къызлары терс жолгъа тургъанын кёргенликге, бир-бир ата-анала бизге келирге ашыкъмайдыла, къыйынлыкъларын букъдуруп жашайдыла. Ол а эртте-кеч болса да, белгили болады, алай озгъан аурууну бакъгъан бек къыйынды. Законну бузгъанланы юсюнден айтханда, бузукъчуну жууапха тартыллыгъы къоркъутады. Ол аны туталмай къаллыкъларына ышанса да, тутсала уа уллу болжал бла тутмакъгъа олтурлугъун ангылайды - ма ол болум тыяды бузукъчуланы асламысын. Айхай, нек эсе да, ала тутулмай къаллыкъларына толу ийнанадыла. Жарсыугъа, ичгичиле бла наркоманла, ахча излеп, кимге да хата этерге боллукъдула.

Алагъа уа осал планларын хазырларгъа ким болушады, билемисиз? Телевизор. Суратлау, документли фильмледе, криминал бериуледе бузукъчулукъ ишле къалай ачыкъланнганларын кёргюзтюп турсала, хар ким да ангылайды бузукълукъ этген жерлеринде тютюнню, бармакъ ызланы эм башха затланы къалдырмазгъа кереклилигин. Бизни телевидениябыз бузукъчулагъа окъуу китапды.

- Телевизорланы экранларында кёргюзтюле тургъан артыкълыкъла жашауда да бардыла деген оюм жюрюйдю. Алай эсе да кинода биреу биреуню тюе эсе, ёлтюре эсе, бир киши да мени алай этерге бойсундураллыкъ тюйюлдю...

- Сиз ол жыл сандан озгъансыз. Адамны юйрениу кезиую 9-12 жыллыгъыды. Абадан адамны кёргени аны психикасына зараны (игилиги да) артыкъ бек сезилмейди, сабийле уа, аллай затланы кёре турсала, уллула бола баргъанлары сайын къатыжюреклиле бола барадыла. Эсигизге тюшюрчюгюз, сиз ёсе баргъаныгъыз сайын абаданла этгенни, аладан юлгю алыргъа кюрешгенигизни. Кёп затны уа телевизорда кёрюп тургъансыз. Совет Союзну заманында телевидение бек ариу къылыкъгъа – ызгъа юйретип тургъанды. Битеу ол иги бериуле бизни эсибиздедиле.

Телевизор, компьютер керти жашаудан эсе кёп информация береди. Сёз ючюн, къызчыкъла барысы да къайдан эсе да биледиле юйюр къуралыуну тоюнда келинчик акъ жыйрыкъ киеригин, ол гюл къысымны артха айланып сызыучусун, жашауларында бир кере да керти тойда болмагъан эселе да. Шёндюгю фильмледе хар заманда да тюз неда терс жигитле боладыла. Ала барысы да кеслерин бирча жюрютедиле: жумдурукъ бла биреуню урду эсе – ол жигитди. Сабий жерден балчыкъны алса, абадан аны ат дейди. Сабий киногъа къарай эсе уа, ол кеси ангыларгъа керекди осал-иги къайсы болгъанын, ангылагъан да эте болур аманны бла игини аралары шарт белгиленнген эселе.

Алай шёндюгю киноиндустрияда акъылбалыкъ болмагъан тас болуп къаллыкъды. Керексиз, эриши затла кёпдюле. Тюз акъыллы адамла порнофильмлеге нек къажаудула? Алада тиширыу учузду, сыйсызды, кёргюзтюлмезлик, айыплы затла асламдыла. Марда болургъа керекди къайда да. Ата-анала гитчелигинден сабийни кесин бир ызда, мардада тутаргъа юйретселе, иги боллукъду.

- Японияда арт жыллада тенгиз шахарланы чачханда, дагъыда андан алгъа жер тепгенден сора тонау хазна болмагъаны мени сейирге къалдыргъанды. Бизде уа алай тюйюлдю. Армения бла Азербайджанны арасында къысха заманны ичинде уруш баргъанда, жанларын сакълар амалтын юйлерин къойгъанланы болгъанларын урлагъандыла – чачхандыла. Не десек да, юйретиу ишден магъаналы зат жокъду.

- Былай къарагъанда, адамланы ташжюрекли этген кёп шарт барды: иш хакъланы азлыкълары, жашау журтла ючюн тёлеулени багъалыкълары, медицинаны хакъ тёленнген халы, жамауат транспорну осал ишлегени - битеу аллай затла жыйыла кетип, адамланы жюреклерин бузадыла. Къыйын жашау адамны къылыгъын бузады.

Япония уа кёп къыраллагъа юлгюдю. Анда билимли адамланы бек сыйлайдыла, аланы иш хакълары да бийикди. Бизде уа инженерлени, устазланы, врачланы даражаларына бир къарагъыз. Бу пандемияны бир игилиги: жамауат больницаланы болумларын билди, врачла къаллай жууаплы иш тындыргъанларын ангылады. Биз билимли адамланы сыйларгъа юйренирге керекбиз. Бир заманда ишчи деген усталыкъны намысы уллу эди, шёндю уа адам бай неда аты айтылгъан адам тюйюл эсе, аны бир киши да адамгъа санарыкъ тюйюлдю.

Бусагъатда адамла кимден ачыууму алайым деп айланадыла. Табадыла аллайланы да: къатынларын, сабийлерин, ишде бойсуннганланы, тышында жолукъгъан адамланы. Пандемия кёргюзтдю: не къыйынлыкъны да кётюрюр ючюн, адамлыкъ керекди. Алай ол бизни къаныбызда болмайды, адамлыкъгъа да юйретген этедиле. Ата – анала, устазла, больницалада врачла, тюкенледе сатыучула…къайда тюбесек да бир бирибизге бет жарыкълы болайыкъ, болушайыкъ. Дунияны адамлыкъдан, огъурлулукъдан, халаллыкъдан толтурайыкъ. Бир бирге къажаулукъ дунияны бузады, намыс эте билиу уа къурайды, айнытады, кючлендиреди жамауатны.

Байсыланы Марзият.
Поделиться: