Сюймекликде жыр да, кюй да барды

Хапар

Къадаргъа соруу болмагъанын, болса да, жууап табылмагъанын ким да биледи, алай а, тёгерекге къарасанг, тюзлюк бла терслик, абезехге баргъанча, бир бирден айырылмай, женглери бир бирине тие айланнганларына минглеп шагъатлыкъ табаса.

Хафисатдан ариу къыз дунияда болмаз эди. Анга кёз къаратмагъан жаш да жокъ эди кеси заманында. Бюгюн да аны тюз тургъан аркъасына, ариу таралгъан къысха чачына, къара, жылыулу кёзлерине къарасанг, жумушакъ ышарыуун кёрсенг, жашау анга алай къаты болгъанына сейир этесе.

Жашау нёгерге Барисбийни ол кеси сайлагъан эди. Андан иги да тамата болса да, ол жарыкъ кёллю адам кёп билгени, адежлиги бла айырмалы эди тёгерекдегиледен.

 Анга биринчи тюбеген кюню эртте батханды, минг жыл алгъа, тау артына кетип. Алай а аны унутмайды Хафисат.

Кюн тийген шахарда насып айлана эди ол кюнледе, кимге нёгер болургъа билмей. Ол да сюйдю къызны, баям. Ол ишлеген радио юйню эшик аллында сакълап туруп, Хафисат ишин бошап чыкъгъанлай, биргесине тебиреген эди. Алай болмаса, ким элтирик эди аны, таулу къызны, юйюне угъай, уллу поэтни атын жюрютген жолда жазыучула тургъан мекямгъа ол кюн? Ол ары, узакъ элден келип, аманат этип, назмуларын анга къоюп кетген къартны дефтерин берлик эди.

Анда кёрген эди биринчи кере Барисбийни. Танымай эди аны, нёгери уа – бир эллиси Къурман. Халкъ таныгъан адам. Анга келе эди Хафисат. Ол танышдыргъанды аланы. Къызны экиси да бирге ашыргъандыла ол кюн автобусха. Къурмандан атасына салам алып келген ариуну кёлю жарыкъ эди.

Ыйыкъ да ётгюнчю тюбеген эди къыз Барисбийге ишинден чыкъгъан жерде. Артда ала терк-терк тюбеше тургъандыла. Артда уа бир юйюр да къурагъандыла. Хафисатны жашха къызгъаннганла биз суннгандан эсе къайда кёп эдиле. Татлы нёгерлерини арасында окъуна. Бири: «Тонадынг бизни, межгитни тонагъанлай. Аллай ариулукъну юйюнге жыйып къалай турлукъса?!» – дей эди. «Бек базыннган адам кёре эдим сен кесинге – артда не келлигин билмеген», – деп эсгерте эди башхасы.

Ариу жашап турдула. Кёпню кёрген, кёпню сынагъан Барисбий керти бийледен эди. Къырал тюрленнгенде, сабий болса да, бир жерден башхасына кёче, айланнганды анасы, ахлулары бла бирге Кавказда, Россейде да. Атасы ол къагъанакъ заманда ауушхан эди. Барасбийни жаланда бир хазнасы бар эди андан киши сыйыралмазлыкъ – билими, ким да сукъланырча, терен, магъаналы. Аны къадарын билип, кёпле сейир этгендиле ол асыл адам дагъыда аны юйюн чачхан къыралына, халкъына алай тюз къуллукъ этгенине. Тарыхчы эди ол – миллетини эски, махтаулу эм бушуулу жолларын ызлагъан. аланы эсде къалдырыргъа сюйген.

Алагъа жаш туугъанда, Алибий деп да кеси атагъан эди атасы. Жашчыкъ атасыны низамын, къылыгъын, билимге тартыныуун, анасыны ариулугъун да алып, аламат улан болгъанды. Аны Москвагъа окъургъа кирирге да атасы бла анасы бирге элтген эдиле. Анда эрттегили бийлени туудукъларында тохтап, ишлерин тынгылы этип къайтханларында, юйлери бир да къуру кёрюннген эди экисине да. Аланы бирге байлагъан телефон жипле сууумагъанлары сёзсюздю.

Ол жыл окъуна жашагъан юйлерин фатаргъа алышып, андан тюшгенни, башха жыйгъанларын да бирге тийишдирип, Алибийге, ол киши отоуларында айланмазча, энчи фатар алгъан эдиле ара шахарда.

Эки жыл да озгъунчу, Алибий андан оруслу къызны алып келгени анасына уллу жарсыу тюшюргенди. Атасы уа жапсара эди – кесинми, бийчесинми, жашынмы: «Бир да билмезсе, жашау не жазыу жазгъанын. Сау айлансын ансы, кеси сюйген адам бла жашау этерге излейди деп, тырман этерчамыды? Насып андады – сюйгени бла жашагъанда…»

Ишни былай болгъанын жаратмаса да, Хафисат жашын мудах этмез ючюн, къашын-башын тюрлендирмезге кюрешгенди. Келини да кёп сёзлю тюйюл эди. Бир ненча кюн тургъандыла ала юйде. Юйден кенгде уллу болуп къалгъан жашыны къара чачын сылай, аны кесине къыса, анда болуучу сют ийисни излей эди анасы. Жашы уа, уялып, букъдура эди бетин.

Жаланда ала кетгенден сора жилягъан эди Хафисат ачы. Жюрегине бир ауур зат тюшгенча кёрюнюп, аны жилямукълары бла эритирге кюрешгенди. Болалмагъанды. Энди башха миллетге ажашхан жангыз жашы ата-юйюне къайтып келирми? Ол сагъыш къоймай эди анасын бир кюн да.

Барисбий да эте эди ичинден ол сагъышланы, тышындан тюрленмезге кюрешсе да. Бийчесини кёлюн кётюрюрге сюе, къалай эсе да бир кёп хапар айтыучу болуп къалгъан эди ол, аны, муну да сагъына, андан, мындан да юлгюле келтире. Аны адыргы хапарларына тынгылай: «Андан санга, манга да не?! Ол бизни жангыз жашыбызды!» – деп, къычырыкъ эте эди Хафисатны жюреги. Кёп зат айтырыкъ эди, кюйгенин чёкдюрюр ючюн, алай адамлыкъ ишленмеклиги ол затны унамагъанды.

Тынчаялмай, кеслери барып кёрген эдиле бир кесекден жаш адамланы жашауларын. Насыплы эди Алибий. Аны алай кёрмесе, шашып окъуна къалыр эди анасы. Келинни ауурлугъу болгъаны да сел этген эди аны жюрегинде жаннган отну. Сейир акъылгъа келген эди ол кюн ол: «Сюймеклик, ол ётюрюк тюйюл эсе, алдау тюйюл эсе, бар жарсыуну эритеди …», – деп, жюрегинден алгъа ауазы айтханда, кеси да сейирсиннген эди анга Хафисат. «Сора мен Барисбий бла андан жашагъанма анча жылны даусуз, гурушхасыз», – деген эди ол кесине,баш иесине ыразы бола. Сюймекликни да, жашауча, болжаллы болгъаны уа келмегенди эсине.

Андан ары кюнле бир бирине ушай баргъандыла. Хафисат, алыргъа ырысласа да, сабий кийимле сатхан тюкенлени аллары бла озалмай башлагъан эди. Больницадан да жашчыкъны жангы жууукълары, ала да бирге чыгъаргъандыла. Ол кюнню Хафисат дайым эсинде тутады. Туудугъун къолуна алгъандан арысында унутхан эди келини ким болгъанын. Сабийге, ол жанына, бу жанына да аумай, орта ат атаргъа да келинни эсине келгенди. Анга Борис деп айтхандыла. Аппасыны атына жууукъ.

Сабий ёсе, татлыдан татлы бола, жашау да алгъа ура тургъан насыплы кезиуде ёчюлген эди Барисбийни юйюню чырагъы – Алибий тангнга ауушуп чыкъгъанда, жюреги жарылып. Энди бу эки адамгъа ай да, кюн да жокъ болуп къалгъан эдиле. Жаланда жарый эди узакъда бир аз-маз жылтырагъан жулдузчукъ – туудукълары Борис.

Ол кюнден арысында Барисбий ишден тохтап къалгъаны кертиди. Адамланы жазыкъсыныуларын кётюрген къыйын эди. Былайдан чыкъгъанлай, жарыкъ кюлгенлери эшитиле тургъанда уа, бютюнда. Ол ангылай эди, адам кёкде угъай, жерде жашагъанын, жашауну бла ёлюмню, къууанчны бла бушууну, игини бла аманны, терсликни бла тюзлюкню аралары биз суннганча узакъ болмагъанларын да. Жюреги уа терилталмай эди аны кёпню кёрген эсин.

Энди бютюнда бек тюшюре эди ол эсине атасыз сабийлигин. Тюшлеринде аппасыны жылы къолу сылай эди аны энди акъ болуп къалгъан башын. Бир Бакуда къайнагъан тенгиз тийресинде, бир Дагъыстанны желлери исси кёкюрегине толкъун тие, айлана эди ол тюшюнде, анасын излей. Сора жашын кёрдю, Алибийни. Къучакълайым деди да, аны жанында сюелген адамдан уялды. Кёргенлей, танып къоялмады. «Къайда эсе да кёргенме. Атын унутуп, уялмагъы эдим», – деп сагъыш эте, мычыды. Жашы:

– Атам бу мени аппамды. Танымаймы тураса атангы? – деди да, Барисбий бютюнда бек жунчуду.

Абызырап:

– Мен а… анамы излейме, – дегенине кеси да уялды Барисбий. «Сабий кибик!» – деп, тырман этди кеси кесине ичинден.

– Ананг да мындады. Тапханнга сана да къой. Жолда болгъанынгы билгенли, ол, кесине жангы жумушла табып, санга отоу жасаргъа кюрешип айланады.

Атасыны ауазы асыры татлыдан, минг жыл турур эди анга тынгылап Барисбий, уянып къалады ансы, аны эшитгенлей…

Бирде уа Тейипни кёрдю тюшюнде. Унутхан сунуп тургъанды аны. Унутмагъанды. Ол жигит жаш, андан иги да тамата тенгнги, учуп баргъан жеринде, атын тохтатып: «Къач, Барисбий, букъ! – деп къычыргъан эди. – Жауларыбыз ызынгдан тюшгендиле!»

Жаулары да жокъ эди энди Барисбийни. Ол аланы кёрмегенча, эшитмегенча эте юйреннгенди эрттеден бери да. Менсинмегенди, махтау излемегенди, тийишли болса да. Ауанада тура, этгенди кимге да игилик.

Алай а жаулары болсала да, ала аны – бу ауанасы къалгъан къартны, тийишли душманнга санарламы? Анга ийнаннган къыйынды.

Бар эди аны бир тынчайтмагъан зат. Алай болмаса, жатып, уянмай да къалыр эди эрттенликде, бек ауур сагъатларында кеси тилегенча. Хафисат эди ол. Жау чыракълай эрип баргъан жашау нёгери. Аны хатеринден тилей эди ол келининден, бир кел деп. Туудугъун кёрсе, бушууу сел болур деп Хафисатны.

Алай да болду. Ол ыйыкъ байрам эди къартлагъа. Барисбий бирде, унутуп, жашчыкъгъа Алибий десе, аны эшитмегенча эте эдиле тиширыула. Кеси уа эшите эди, биле эди, алай аны алдан тюзеталмагъан бир кюч бар эди. «Ата сюймекликде жыр да, кюй да барды…», – дей эди ол бирде… ол кюч бла жарашсала.

Ала кетгенден сора, ала бирге суратлагъа къараучула болдула. Хафисат туудугъуна ариу айта эди, аны жашагъан жерине ушамагъан къара кёзчюклерин уппа эте эди. Барисбий а, къарай келип, ыннасыны бла туудугъуну бирге тюшген суратларында бир унутулмазлыкъ шартны кёрдю – анда ол жанындан эсе бек сюйген тиширыуну, бети угъай, кёзлери угъай, жашчыкъны тобугъуна олтуртуп, кесине къаты къысып тургъан эки къолу жиляй эдиле. «Мындан сора мени дунияда бир затым – кюнюм, кечем, насыбым, къууанчым да жокъду!» – деп къычыра эдиле ала уллу дуниягъа.  Ол къолладан сора суратда не адам бет, не башха зат болмай къалгъан эди анга.

Андан чыкъгъан эди ол биягъы тюшюнде, анасын излей – жаланда ол табарыкъ эди анга дарман. Гитче заманчыгъындача. «Къартлыкъ бла сабийлик бир бирге къалай жууукъдула!» – деп, ол оюмгъа сейирсиннгени бла бирге анасына тюбеп къалды Барисбий…

Кеси жангыз къалгъан юйюнде къыйын эди Хафисатха. Ишинде бир кесек унутса да, юйюнде уа ол жангызлыкъ кесин билдире эди.

– Келчи, экибиз да бирге чай ичейик. Бир иги конфетлерим бардыла.

– Манга конфет ашаргъа жарамагъанын унутханса, – кёлкъалдымы этди Барисбий, бош, эсинеми салды, ким билсин, алай къарады къабыргъада суратдан.

– Энди жарайды… Энди санга не да жарайды.