Кертиликни тынгысызлыгъы бла хыйлалыкъны, аман акъылны учхалауукълукълары

Хапарны, повестьни жазыу юлгюлерине тюшюннгенден сора Шауаланы Хасан кесин уллу хапарлау жанрда сынагъанды. Аны «Ит жыйын» романы жашау чюйреликлеге аталады. Чыгъарманы психология теренлиги кёп затха эс бурдурады. Адамны ниети аны тыш дуниясыны кюзгюсю болуп келеди. Мардадан чыгъыу аланы экисин да бузады.

Боладыла аллай адамла: бир чекден ётселе, андан ары тынч хорлагъанла башха ныхытланы. Бир бирге ушамайбыз биз. Сёз ючюн, биреу кесине керекли затны башхадан сыйырып, урлап алыргъа болады, бирси уа, ол муратына жетер ючюн, кёп заманны ичинде тынчлыкъсыз болуп, тирнеклик этип, алай жашайды. Экиси да бир жерде кечинедиле, бир суудан ичедиле, бир орам бла жюрюйдюле. Ким игиликге, ким харамлыкъгъа ёкюл болуп, жашауну, адамлыкъны да тюрлю-тюрлю бетлерин ачадыла.

Бир сууну эки жагъасына юлешиннгендиле Хасанны жигитлери. Таулуланы Хажи, аны жашы Солман бла шуёхлары: райкомну секретары Чолпан, райпону председатели Илияс. Ала бары да сууну бир жанындадыла. Бирси жагъасында уа – следователь жаш Ахмат, Зауурбек, Жамме, Хамай, жамауат. Элни жамауат этерик жашла, жалгъан дау бла тутула, юйюрлерине, тукъумларына да азап чекдиредиле.

Гитче халкъны экиге бёлюннгени заманны сынауларындан бири эди. Ол ишле ыз къоймагъанлай кетмегендиле. Ол кезиуледе ниет тазалыкъларын сакълаялмагъан инсанланы туудукълары да, алагъа ушап, бюгюн да жашырын къазауат бардырып турадыла. Аллай ишле уллу халкълагъа да кёп бушуу келтиргендиле. Бизнича, аз адам санлы миллетге уа аякъланыр онг къоймагъандыла. Миллетни, иги адамын жокъ этип, жалан этгендиле. Аны юсюнден жазгъан жазыучу халкъыны тарыхыны теренине къарамай, аны келген жолун туракъламай амалы жокъду. Хасан да, аллай къыйын борчну толтура, кертиликни тынгысызлыгъын да, хыйлалыкъны, аман акъылны учхалауукълукъларын да суратлай билгенди.

Романда юч тёлю келеди, бири бирин алышып. Энчи адамланы жазыуларында жамауатны къадары кёрюнеди. Бир тёлю къан тёгюп келтирген азатлыкъ ючюн бирси тёлю бюгюн-бюгече да кюреширге керекди деп, жазыучу аны айтады. Аталарыбыз алгъан тюзлюкге кир къондурмаз ючюн, алача, къаты сюелирге керекбиз. Адамлыкъны даражасы къайсы тёлюге да бирча багъалыды.

Шауаланы Хасанны «Бир жашауну минг бети» деген романыны аты окъуна окъуучуну алгъадан да узакъ жолгъа чыгъаргъа хазырлайды. Чыгъармагъа ат тапхан бек къыйын ишледен бириди. Романына Хасан уста ат атагъанды. Ол эки кесекден къуралады. Биринчиси – «Сууукъ жел», экинчиси – «Танг жарыгъы».

Роман 60-чы жылланы аллында болгъан иш бла башланады. Колхозда жаз башында мал аш азлыгъындан, къарыусуз малла ёлгендиле. Ол терсликни Зауурбекге атап, аны юч жылгъа тюрмеге олтуртадыла. Болсада бу иш терслик жолну башы тюйюл, баргъаны эди.

Ол революция башланырдан алгъа жангы эл къурала туруп башланады. Биринчиле болуп, ары Асланукъа, Жумай, аны къарындашы Таукъан, Бийсолтан кёчедиле. Аладан сора да, бир жыйырмагъа жууукъ юйюр. Эл-жамауат болгъан жерде оноу этерге тийишли тамата да керекди. Анга Асланукъаны айырайыкъ десе да Бийсолтан, халкъ ыразы болмайды. Жыйымдыкъ элни бир акъылгъа келтирир ючюн кёп сынау керекди. Эл таматагъа Бийсолтанны айырыргъа деп, Нальчикден буйрукъ келеди. Андан башланады ыразы болмау.

Бийсолтанны эки жашы бла бир къызы барды. Жашлары Дауут бла Мурат бир бирге арталлыда ушамайдыла. Ала дуния кюрешде экиси эки жоллу боладыла. Бири – акъла жанлы, бири – къызылла. Бийсолтан бир жашына да ыразы тюйюлдю. Ол жаланда Асланукъагъа ыразыды, анга да бир-бирледе. Алай, къызына жетгенде уа, ол Асланукъагъа да бет этмейди. Бийсолтанны жюрегинде къазауат баргъанлай турады. Ырысхыгъа бир байланнган адамгъа, кесин бий да, хан да суннганнга, ол даражасын тас этгенден эсе, сабийлеринден айырылгъан кёп да тынч болгъанча кёрюнеди. Ол бек къыйын сайлау эди Бийсолтаннга.

Шауаланы Хасан чыгъармаларында жигитлерини юслеринден аланы этген ишлери бла айтады. Асланукъаны сыфатын къурагъанда, жазыучу аны атасындан башлайды. Узакъ Меккагъа, Аллахны сыйлы жерине кетген Машыудан. Машыу кеси къыйыны бла бай болгъанладан эди. Аны къолундан бийни къарындашындан туугъан ёледи. Аны жаны ючюн къан угъай, ырысхы излейдиле. Аны тёлейди Машыу. Болсада  жюреги тынчлыкъсызды. Асланукъа атасы бла, къарындашлары бла бир акъылгъа келалмайды. Ала Чегемден кёчюп кетгенде, ол да жангы элге келеди. Атасыны юсю бла Асланукъаны сыфаты бютюнда терен ачыкъланады. Ол ырысхыгъа берилген, къызгъанч, хатерсиз адамлай къалады. Жумайны ёлтюрюп, мурдар да болады.

Байла бла жарлыла бардыргъан къазауат бир тюрлю бир хыйсапсыз бардырылады. Сёз ючюн, таулу тиширыу къазакъ офицерге ойнаргъа бериледи. Романда суратланнган тиширыула бары да насыпсызладыла. Бийсолтанны къызы Жаухар, Жюнюшню къызы Абат, эрини бла сабийлерини араларында тели бола тургъан Маралхан, анга жумуш этген Хадижат, къуртха Мёлек… Эки дунияны къазауатыны ууу алагъа да жетеди.

Аманлыкъ бла игилик, терслик бла тюзлюк кеслери алларына эки дуния болуп, не заманда да бир бири бла кюрешедиле. Алайды романда да. Аталары къан тёгюп келтирген азатлыкъ терсликни жолун кесалмайды. Муратны юй бийчеси, жашындан умут юзмеген къарт Абат аны ангылайды. Жашы Токаш урушха кетип, хапарсызды. Анга сатхычды, кеси ыразылыгъы бла немислилеге ётгенди,  дейдиле. Болсада иш алай болургъа ушамай эди. Аны къалай ангылатсын Абат жашындан туугъанлагъа – Зауурбекге, Исмайылгъа, Салихге? Ол биледи тюзлюк ючюн кюреш, туура, таша болса да, дайым барып тургъанын. Жангы элге тенглик келтирген Муратны жашы Токаш, туудукълары Зауурбек, Исмайыл, Салих да ол жолну барадыла – тюзлюкню къоруулагъан, жашауну иги этерге итиндирген жолну.

 Къаршылыкъ тёлюден тёлюге ётюп келеди: Мурат бла Асланукъа, аланы жашлары Токаш бла Омар, Муратны туудугъу Зауурбек…

Мурат келтирген азатлыкъгъа къажау эди Асланукъа. Муратны жашы Токаш къоруулагъан тюзлюкге ауана атхан а Асланукъаны жашы Омар эди. Артда Омар Токашны жашы Зауурбекни жалгъан дау бла тюрмеге да сукъду. Токашны юсюнден аман хапарны да жангы элге уруш аулагъындан Омар жарашдырып жазып ийген эди. Тюз ниетли Токашны, аны сабийлерин да аман бетли этип. Болсада тюзлюк хорламай къалмайды. Жашаудача, романда да алай болду. Танг жарыгъы алай киреди Элмусханны юйюне.

Тёлюден-тёлюге ётген кюреш, аны эрлик жарытхан бети, мудахлыкъ тюшген сагъаты, къамааууз бетсизлиги да бирге жыйылып, жангы элни суратын ишлейдиле.

Роман къайгъылы заманны, жарсыулу ишлени юслеринденди. Саулай малкъар халкъ, башха халкъла да ётгендиле быллай сынауладан. Хорлагъанла, хорлатханла да болгъандыла. Тюзлюк деген бийик затха бир кёзден къарамайдыла къадар деген уллу сууну эки жанындагъыла. Болсада хорлагъан а дуния игиликлени башы – адамлыкъ этеди.

Фронтда жан берген жигитни къабырын малтагъанча, жазыучу айтханлай, атын сатхычха чыгъарып, юйюрюн, юйдегисин да къыйнап, аман бла жашатхан Омар, Асланукъаны жашы, кесини тюзлюгюн алай ангылай эди. Андан къыйнай эди ол Ата журт урушда уллу жигитлик этген Токашны жашларын, юйдегисин, анасын да. Ол уллу гюняхны жууар онг болурму? Ол жарсыу кюйдюрген жюреклени жангыдан насыпха, дуния тазалыгъына да ийнандырыргъа боллукъмуду? Хар энчи адамны къадары энчи дунияды. Аны кеси багъасы барды. Тюзлюг’а, не терен бурдумгъа тюшсе да, дуниялыкъны бир чагъында туурагъа чыкъмай къалмайды.

Роман уллу драманы юсюнден эсе да, аны кюлкюлю жерлери да барды. Жашауну минг бетинден бири. Ма, сёз ючюн, революция жангы жашау келтирген тау элде къызла башларына гыранчала къысып чыгъадыла. Элни жангы къуллукъчуларындан бири Хажомар: «Бусагъатдан жаулукъларыгъызны тешип, жалан башлай барыгъыз, – деп урушады алагъа. – Сиз, акъ къазакъланы байракъларын башыгъызгъа къысып, былайда аланы идеялары жанлы болгъаныгъызны кёргюзтесиз. Биз красныйлебиз…» Аллай жерле дагъыда бардыла романда. Сюрюучю Мухаммат урушдан юйюне къагъыт жибереди. «Мен бек багъалы кёрген къарт атам бла къарт анам, эгечим Захират бла юйде бизни адамыбызгъа саналгъан тиширыу, сизге къызыу салам иеме… – андан ары къагъытда уруш баргъан жерлени кырдыклары къалай къалын болгъаны, ары къашханы бла салпукъулакъны жиберсек, къалай иги боллугъун айтады. – Аэроплан бла учуп барып сизни къолугъузгъа тюшюп къалсам эди, – дейди Мухаммат, – ол бизни адамыбызгъа саналгъан тиширыу аз къууанмаз эди…»

«Бир жашауну минг бети» деген романында Шауаланы Хасан, юч тёлюню бир бири ызындан суратлай, ХХ ёмюрню айланч-бойланч жолларын, кюрешин, хорламын, хорлатыуун да толу, терен кёргюзтгенди.