Жер тюбюне тамашалыкъ жолоучулукъ

   Орус география обществону «Альтаир» жаш тёлю клубуну алчылары  Черек районда Хумала тийресинде дорбунлагъа краеведение экспедициягъа баргъандыла.

   Клубну директору Мокъаланы Тенгиз билдиргенича, жолоучулукъну баш мураты жаш адамланы альпинизм, къаялагъа ёрлеу эм тау туризм жаны бла алгъан билимлерин практикада сынау, аланы республиканы жер тюбюнде дуниясыны жашырынлыкълары бла шагъырейлендириу эди.

    - Бюгюнлюкде окъуна дорбунларыбызны кёбюсю тинтилмегендиле. Активистле Суу-Акъгъан карст дорбуннга тюшгендиле – ичине кириуде къыйынлыгъы бла ол экинчи къауумдады. Суу-Акъгъан деп анга бошдан аталмагъанды. Ол суу жер тюбюнде терен къуюгъа ариу чучхур болуп тёгюлгенинден башланады. Къышда ол бузлайды, чыран тешиледи, алай бла дорбунну тюбюне жол ачылады. Анда уа сууну шимал эм къыбыла жанларына коридоргъа чыгъаса. Бу жол Москваны «Перово» клубу Александр Веревкинни эсгертме къангасын салгъан жерге дери жетгенбиз, Александр 1983 жылда дорбунну андан арысын тинтирге жолну излей ажымлы ёлген эди, - дегенди Тенгиз.

      Ызы бла жолоучула дорбунну бирси жанына залгъа атланнгандыла, аны мюйюшлеринден биринде кёзлерине буруннгулу уллу юг пилге неда зубргъа ушагъан жаныуарны сюеклери уруннгандыла. Дорбуннга аланы неда суу келтиргенди, неда, бюгюн ары кирирге къыйын эсе да, бурун жыллада дорбунну былайына ачыкъ жол болуп, жаныуар кеси келгенди.

     Мокъаланы Тенгиз белгилегенича, спелеология Жерни юсюнден илмуну, белгилеп айтханда уа, карстоведенияны кесегиди, физический географияны, гидрологияны эм минерологияны араларында къуралгъанды. Илму жаны бла кесини борчлары болгъанындан тышында, ол ёсе келген тёлюлеге жашауну ахшы школуду. Техника жаны бла къарагъанда, спелеотехника спорт туризм, къаялагъа ёрлеу, альпинизм оборудованияны бирикдиреди.

      Жаш адамланы жолоучулукъгъа хазырлаугъа да энчи эс бёлгенбиз, нек дегенде ахыр юч айда, пандемияны хатасындан дерсле болмагъандыла. Аны ючюн экспедицияны аллында ала спорт залда жарау этгендиле. Эки жылны ичинде клубну келечилери дорбунлагъа бир жипге тутулуп тюшерге юйреннгендиле. Жыл сайын январьда республикагъа Россейден бла тыш къыралладан спелеологла келиучюдюле, ала бла бирге экспедициялагъа чыгъабыз, алай быйыл тюбеширге онг болмагъанды. Алай эсе да, сау бир жылны тас этмезча, жолоучулукъгъа кесибиз атланнганбыз эм салгъан борчларыбызны толтуралгъанбыз. Эпидемиология болум тюзелгенлей, алгъыннгы халда ишлеп башларыкъбыз. Аны ючюн жетишмеген оборудованияны аллыкъбыз, грант проектни чеклеринде спелеология ишге юйретирча программаны жарашдырыргъа муратыбыз да барды, дегенди Мокъаланы Тенгиз.

     Ол белгилегенича, спелеология илмуча эм спортну тюрлюсюча Къабарты-Малкъарда 1976 жылда спелеолог-любитель Анатолий Шамрайны башламчылыгъы бла айнып башлагъанды. Ол Нальчикде дорбунланы тинтиуню секциясын (НСС) къурагъанды. 1978 жылдан бери аны келечилери Москваны «Перово» клубу бла байламлыкъда республиканы дорбунларын тинтгендиле, кёп сейирлик объектлени тапхандыла. Бу иш 90-чы жылланы ортасына дери тамамланнганды, артда тюрлю-тюрлю сылтаула бла тохтатылгъанды.

     Специалистле белгилегенлерича, Хумалан карст дорбунла жыйылгъан тамашалыкъ жерди. Саулай къыралда да аз жерде анча башха-башха къауумдагъы дорбунла, жер тюбюнде кёллери эм чучхурлары бла объектле аздыла. Ол хыйсапдан спелеология, илму-излем ишни бардырыуда былайы, айхайда, умутландырады. Хумалан жаш алимлеге ахшы спелеология школду, сора былайда спелеотуризмни айнытыргъа да онгла уллудула.

    Арт жыллада Къабарты-Малкъарны дорбунларына ара шахардан алимле да сейирлерин билдиргендиле, 2016 жылдан бери уа мында регионла аралы экспедицияла да тёрели халда бардырыладыла. Сёз ючюн, ол жылда Орус география обществону президенти Сергей Шойгуну башламчылыгъы бла Россейни дорбунларыны кадастры жарашдырылгъанды. Аны чеклеринде Москвадан, Кърымдан эм жер-жерли спелеологла Нальчик бла Хеу суулагъа къошулгъан жер тюбюнде баргъан череклени бла къуюланы тинтгендиле. Ала дорбунланы ичлеринде топография съёмканы бардыргъандыла, алагъа тюшерча страховка навеслени халларына къарагъандыла. Илму-излеу ишни хайырындан жангы дорбунла табылгъандыла, эски дорбунлада да эндиге дери белгисиз жолла бла къуюла ачылгъандыла.

 

Кульчаланы Зульфия.
Поделиться: