Битимлени тауча атлары эм аланы хайырлылыкълары

«Заман» газетни баш редакторуну орунбасары Аппайланы Музафар бир къауум битимни тауча атларын эм аланы саулукъгъа хайырлылыкъларын ана тилибизге кёчюрген ишин андан ары басмалайбыз.

Тюртю (Барбарис обыкновенный)

Тюзледе, таулада да тюбейди. Агъачы моргъулдум-кюл бетлиди. Чапыракълары иничкеледиле. Апрель-майда чыгъады. Гюллери жарыкъ бетли-сарыдыла, жемишлери къызылладыла, жокку-жокку ёседиле, июльну ахырында-сентябрьде бишедиле, мысты татыулудула, ашаргъа жарайдыла. Битим жукъа агъачлада, агъач къыйырлада, талалада, тымлы топурагъы аз тау бетледе ёседи. Къургъакълыкъгъа бек тёзюмлюдю. Жыл сайын бай тирлик береди. Чапыракълары, жемишлери С эм Е витаминледен (аскорбин кислота) байдыла. Таулула битимни жемишлеринден суу, татыулары мыстыкъулакъгъа ушагъан чапыракъларындан чай этип ичедиле.

Медицинада битимде берберин деген зат кёп тюбегени себепли хайырланылады. Берберин, бир тюрлю хата келтирмей, адамны ётюн жукъартыргъа себеп болады. Тюртюню чапыракъларындан этилген раствор жарадан баргъан къанны терк тохтатады, температураны, басымны тюшюреди. Битимни тамырларыны къабукъларындан этилген растворну бауурлары, бюйреклери ауругъанлагъа ичиредиле, жик, жел ауруулагъа къажау кюрешде хайырланадыла. Ол адамны чархында къанны тап жюрюуюне да себеплик этеди.

  Ханий от (Синяк обыкновенный)

Ёсюмю 30-100 сантиметрге жетген экижыллыкъ битимди. Гюллери ууакъладыла, бурулуп ёседиле, жарыкъ бетли-кёкледиле, шорха (воронка) маталлыдыла. Ёзен районладан тебиреп 2000 метр бийикликлери болгъан таулагъа дери республиканы хар къалайында да тюбейди. Къургъакълыкъгъа чыдамлыды, жол жанларында, тёшледе ёседи. Чакъгъан май-июльда этеди, урлукълары моргъулдум бетлидиле.

Битим уулу хансланы санына киреди. Кючлю алкалоидлери бардыла. Халкъ медицинада къоян аурууу болгъанлагъа багъыуда, жётел тийип ауругъанда хыппирикни чыгъарыуда, уу жилян къапханда да хайырланадыла. Битимни жел ауруудан багъыуда да, сингири созулгъан жерге салып, байлайдыла.

Жабышмакъ (Боярышник)

Республикада бу битимни бир ненча тюрлюсю тюбейдиле. Аланы арасында баш жерни бир ташлы къып-къызыл жемишлери бла къызыл жабышмакъ (боярышник пятипестичный) тутадыла.

Жабышмакъ 4 метрге дери бийиклиги болгъан шинжили юлкюдю. Агъачыны къабугъу жарыкъ-мор бетлиди, базыкъ шинжилерини узунлукълары 2,5 сантиметрге дери жетеди. Бирге жокку ёсген гюллери акъ бетлиледиле, жемишлери къып-къызылладыла, жумуртха халлыдыла. Агъач талалада, суу жагъалада, жарлада ёседи. Айбатлыкъ битимча да ёсдюрюледи. Май-июньда чыгъады.

Битимни гюллерини бла жемишлерини дарманлыкълары барды – алада флавоноидле, кислотала, дубильный затла, холин эм башхала тюбейдиле. Жабышмакъдан этилген дарманланы жюреклери мардадан терк ургъанлагъа, жукълаялмай къыйналгъанлагъа, къанларыны басымы мардадан уллу болгъанлагъа, башлары ауругъанлагъа, башлары-кёзлери тёгерек айланнганлагъа да бередиле.

Эсде тутаргъа керекди: жабышмакъны жемишлерин бир жолгъа кёп ашаргъа жарамайды – ууланыргъа боллукъду. Битимни жемишлерин ачлай ашаргъа керек тюйюлдю – ала чегилени ишлеулерине заран келтирирге, адамны къустурургъа боллукъдула. Дагъыда жемишлени ашап, ызындан сууукъ суу ичерге жарамайды.

Жабышмакъны къургъакъсытылгъан эм ууакъ этилген гюллеринден 2 столова къашыгъын 300 грамм къайнар суугъа къуюп, термосда 2 сагъат тутадыла. Андан сора жюреги мардадан терк уруп ауругъан адам азыкъ ашардан алгъа андан кюннге юч кере 100-шер грамм ичсе, иги болушады.

Кёк чечек экинчи аты хачас (Синюха голубая)

Къалын тамырлыды, бийиклиги 40-100 сантиметрге жетген, кёпжыллыкъ битимди, гюллери жарыкъ-кёксюлдюмледиле, кеслери да бутакълада бирге жокку ёседиле. Июньда-июльда чагъады, кёп урлукъ этеди. Мылы жерлени сюеди.

Дарманнга сабакъларын, тамырларын да хайырланадыла. Алада фенол-карбон кислотала, флаваноидле, эфир жаула эм башха хайырлы затла бардыла. Аны сабакъларындан этилген растворну халкъ медицинада солуу органлагъа, туберкулёз, къутургъан, чеги ауруулагъа, нервалагъа, баш ауруугъа, аш оруннга багъыуда хайырланадыла.

Кёк чечекни тамырларыны 6 граммын бир стакан суугъа къуюп, башы жабылгъан адырда 20-25 минут къайнатадыла, андан сора 2 сагъатны турма къоядыла. Аны столова къашыкъ бла бирин 3-4 кере ичсе, адамны жётелин кетерирге, нерваларын шошайтыргъа, ачыуун селейтирге себеп болады.

Юшча (Клевер)

Аты бу битимни къурамын аламат тюз ачыкълайды – аны хар чапырагъы юч кесекден къуралыпды. Чапыракълары узун сапчыкъларыны къыйырларында орналыпдыла, тёгерек, бираз созулгъан халлыдыла. Гюллери ууакъладыла, акъладан тебиреп къызгъылдым-шакъы бетлилеге дери боладыла. Юшча жайны узунуна чакъгъанлай турады. Къабарты-Малкъарны хар къалайында да битеди.

Медицинада битимни чапыракъларын, сабакъларын, гюллерин да хайырланадыла. Аны къургъакъсытылгъан гюллеринде эфир жаула, гликозидле, органика кислотала, каротин, витаминле тюбейдиле. Сабакъларында бла чапыракъларында уа башда сагъынылгъанладан сора да, кумарин, салицил кислотала эм башха хайырлы затла боладыла. Аланы солуу органлары, сууукъ тийип ауругъанланы багъыуда, маляриягъа къажау кюрешде хайырланадыла.

Юшчаны сууун чачны тамырларына сюртсе, аны агъарыуу азаяды. Аны гюллеринден этилген раствор кёзлени конъюктивитлерин, ларингитни, иринни, берчни, жараны, тери, бюйрек, чеги аурууланы кетерирге жарайды.

Битимни ууакъ тууралгъан сабагъыны 10 граммын 100 грамм сууда 5 минутну къайнатадыла, ызы бла сюзедиле эм анемиядан, бронхалы астмадан, бронхитден, жётел тийип ауругъанлагъа, тери аурууладан къыйналгъанлагъа ичиредиле.

Залыкъылды (Рододендрон кавказский)

Уллу чапыракълы кёп бутакълы юлкюдю. Кавказда бек эрттегили битимледен бирине саналады. 2200-2800 метр бийикликлери болгъан тауланы север битимлеринде, агъач къыйырлада, къая эринледе, зыгъыр жерледе ёседи. Чапыракълары къышда, жайда да жашиллей, жангылары чыкъгъынчы акъмай турадыла. Ала жумуртха халлыдыла, баш жанлары жылтырауукъдула, къаралдым-жашил бетлидиле, тюп жанлары жашил-кёк тюрсюнлюдюле.

Залыкъылды жокъ бола баргъан битимге саналады – Къызыл китапха кийирилгенди. Ол июньда-июльда чыгъады. Гюллери уллула боладыла, къонгуроу сыфатлыдыла, акъ неда къызгъылдым-жарыкъ тюрсюнлюдюле. Урлукълары августда жетедиле.

Медицинада юлкюню агъачы, чапыракълары, гюллери да хайырланадыла. Анда эфир жаула, С витамин, дубль веществола, флавоноидле тюбейдиле.

Таулула залыкъылдыны чапыракъларын къургъакъсытып, аладан чай этип ичедиле. Ол сууукъ тийип ауругъаннга эм баш ауруугъа багъаргъа жарайды.