Къыйын табылгъан къууанч

Хапар

 1943 жыл ноябрьде къарачай халкъ ёмюрледен бери жашагъан жерлеринден зор бла къыстала эди. Хар студебеккерге юч-тёрт юйюрню миндирип, къарачайлыланы алай элте эдиле шахарлада темир жол станциялагъа дери. Машиналагъа юч-тёрт юйюрню нек миндиредиле десенг – харекет-хапчук алдырмаз ючюн. Эл орамчыкъла машина жюрюрча тюйюл эдиле: тарчыкъла, чунгурлу, дуппурлу.

Аллай бир тар жерчикде машина ауады. Адамладан ичинде ёлгенле, жаралыла да боладыла. Бир жаш ананы къоюнундан бёленип тургъан къызчыкъ, чартлап, мурсала ичине тюшеди. Аны анасы алайда ауушады. Къымылдаялгъанла, конвой да чабышьш, жаралыланы, хапчукну да машинагъа жыйып, Баталпашинскеге кетедиле. Эс ташлап, мурсалада тауушу чыкъмай тургъан къызчыкъны эслемейди киши да. Ёлгенлени, элтип, Баталпашинскеде моргга бередиле. Сау къалгъанланы мал вагонлагъа миндирип, Азиягъа ашырадыла. Бёленип тургъан къызчыкь мурсаланы ичинде къалады.

Экинчи кюн алайтын ётюп баргъан чыган жыйын мурсала ичинде жиляй тургъан къагъанакъны табып, биргелерине алып кетеди. Аны бир гитче сабийи болгъан къатыннга бередиле. Эмчек салып, муну да кесини сабийича ёсдюреди ол чыганлы къатын.

Къызчыкъ ёседи, алай кесин къарачайлы болгъанын къайдан биллик эди ол! Алай, чыган сабийлеча, хар адамны аллына барып, ахча тилеп айланмай, жюреги ушатхан зат бла кюрешеди. Къарачай къаны этдире болур эди алай. Ол затха эс бёлюп, бир чыганлы ынна кеслеринде жюрюген хакимликге юйретеди аны.

1944 жыл къазауат бизни къыралны чеклеринден чыгъады. Германияны хорланырыгъы белгили болады. Ол заманда бизни жашла сатхыч халкъланы адамларына саналып, аскерден ызларына кьайтып тебиредиле. Къызчыкъны атасы Салих да элине келеди, алай элде кеси халкъындан адам кёрмейди. Бара барып, бир талай адамгъа тюбеп, алагъа хапар сорады. Ала, толу хапар айталмай, аны комендатурагъа ашырадыла. Алайда аныча аскерден къайтхан талай къарачайлы жашны жыйып, барысын да халкъны ызындан Орта Азиягъа ашырадыла.

Азияда хар ким юйюрлерин излеп тебирейдиле. Кими табады, кими тапмайды. Ачлыкъ жетип, хауа да жарашмай, къарыусуз санлагъа тюрлю-тюрлю ауруула тийип, аланы юслеринден атаргъа къарыу жетмей, къырылып къалгъан юйюрле да аз тюйюл эдиле.

Салих алгъа къызчыкъ туугъанын, атына Жамиля атагъанларын юй бийчеси жазгъан къагъытдан биле эди. Къызчыгъын, юйдегисин да кёрюрге талпып, ашыгъып келсе, аланы уа атлары, чуулары да жокъ. Аладан тюз хапар излей, Азияны саулай аулап, айланып чыгъады, алай аны юйюрюн кёрген адам тапмай, бек къыйналады ол.

Кавказгъа къайтханлай, Салих аугъан машинаны хапарын эшитип, ол машина аугъан жерге барады. Бир ыз тапсам деп, ол тёгерекни къарыш-къарыш тинтеди, алай а бир зат да тапмайды. Шахарлагъа, эллеге айланып, ишекли адамлагъа, ёзге къырал органлагъа соруп да кюрешди, алай болгъанлыкъгъа, кишиден бир тюрлю себеп тапмайды.

Бир кюн къызындан, юйдегисинден да ахыры да тюнгюлюп, юйге къайтып келе, жолда кеч болады. Не сейир, амалсыздан чыган таборгъа къайтады, къадар бургъан болур эди аны ары кеси да билмей тургъанлай. Чыганлыла аны къонакъ этип аладыла. Сыйлагъандан сора таматалары чатырына чакъырып, хапар соруп башлайды. Ол да, жашырмай, хар затын айтады. Ичлеринде бир къартырагъ а жолда табылгъан бир къызчыкъны юсюнден эшитгенин айтады да: «Быйыл къачда Невинномысскени къатында чыган жыйылыу боллукъду. Сен бизни бла ары барсанг, биз анда сени къызчыгъынгы табаргъа боллукъбуз», - деп, Салихни мардасыз къууандырады. Умуту чирик этген жюреги къабындан чартлап кетерикге ушады.

Салих таборгъа къонакъбайы айтхан болжалдан юч кюн алгъа келеди. Чыганлыла жыйылыуларына къадалып къурала эдиле. Жашла, къызла, мажал кийимлерин кийип, чачларын, кёзлерин, къашларын бояп, кеслерин ариу кёргюзтюрге кюреше эдиле.

Жыйлыгъанла жолгъа тебирейдиле, къарачай эр киши да, арбагъа олтуруп, ала бла атланады. Жыр, той, дауур. Быллай сейирни Салих туугъанлы кёрмеген эди. Салихни жюрегин басар муратда женгил-женгил тюрлю-тюрлю хапарла айтадыла. Жерлерине жетгенде, ол танымагъан бир чыганлы: «Къызынгы тапдыкъ», - деп, Салихни къууандырады. Ол, аны эшитгенлей, аны кёрюрге ашыкъгъанында, жангы шуёхлары аны унамайдыла: «Ол энди толу чыган къыз болгъанды, аны мурсалада табылгъанын анга киши айтмагъанды. Кёп тёзгенсе, энтта бир кесек чыда. Аны кесинге илешдиргенден сора сёзню ачыкъ этсек, иш тюзелип кетер», - дейдиле.

Ол оноугъа бары да ыразы боладыла. Салих къызчыкъ жашагъан таборгъа терк-терк бара, талай заманны ашырады. Алайда чыганлылагъа да, къызчыгъына да кесин илешдиреди. Бир ауукъдан эр киши, чыганлыла бла бир тилли болуп, табор къыйырында чатыр салады, ичин да чыганлыла болушуп жасайды. 1950 жылланы ахырында Хрущёв бу халкъны кёчюп айланнганларын тыйгъан эди. Салих алай тура турады да, таборну таматасы бла келишип, кёзю къарагъан бир чыган къызны чатырына келтиреди. Алай бла юйдегиси Жамиляны чатырына иги илешдиреди.

Бир кюн Салих, тёзгеним боллукъду деп, къызчыгъын мурсала ичинде тапхан чыганлыланы чатырына жыяды. Кесин къызына танытыр заман болгъан эди.

Чыганлыла экиге бёлюнедиле, алай Салих сёзюн эки этерге унамайды. Чатырына чакъырып, хапарын башдан-аякъ айтады, къуру аны бла да къалмай, къарачай халкъ чекген къыйынлыкъланы да. Ол хапар айтхан заманда къызчыкъны да, талай чыганлыланы да кёзлеринден жилямукъла тама эдиле.

Атасы хапарын бошагъанлай, къызчыкъ, секирип туруп: «Мен къарачай­лы къыз болгъан болсам, аны манга бирле бир айтыр эдиле! Бу ётюрюк санга неге керекди?» - деп, жиляп къалады.  Аны ол соруууна чыганлыла былай айтадыла: «Биз атанг айтхан затланы билмей эдик. Аз сабийни атып кетмегендиле жолда. Биз сени аллай бир насыпсыз сабий суннган эдик».

Тура кетип къызчыкъ, атасын къучакълап, кёп жиляйды. Алайдагъыланы да жилятады. Ол ишден сора Салих чыган таборда кёп да турмай, къызын, юй бийчесин да алып, элге келеди.

Аны баласыны табылгъанына сау эл къууанч этеди. Энди эм уллу къайгъы къызчыкъны окъутхан эди. Салих 14-жыллыкъ сабийине элде бир аламат къарт устазны табады. Ол бир жылны ичинде аны биринчиден бешинчи классха дери окъутургъа керек эди. «Къаллай бир десенг да, хакъынгы тёлерме», - дейди Салих.

Эсли къызчыкъ, къадалып окъуй, бешжыллыкъ программаны бир жылгъа бошайды. Сора, къачда экзаменле берип, алтынчы классха жюрюп башлайды. Устаз да болушуп, ол алтынчы классда иги окъугъанла бла тенг болады. Тамата класслада уа, кеси иги окъугъаны бла да къалмай, тенглерине да болушады. Алай бла, он классны айырмалы бошап, медицина институтха киреди. Жамиля институтда окъугъан заманында, къуру анда бергенлери бла къалмай, кырдык дармалангъа, халкъ багъыугъа, артыкъсызда чыган хакимликге уллу эс бёледи. Окъуудан келгени сайын къоншуну, жууукъну тенгни саулукъларына къарайды. Ала да аны келгенин сакълап турадыла...

Тас болгъан къызны сау-эсен табылгъанына, окъууну иги бошап, кеси сюйген эмда халкъгъа жарагъан билим алгъанына, халкъны ичине келип, жарагъан ишни башлагъанына жууукъ, тенг, таныш жыйылып, уллу къууанч, къурманлыкъ этерге оноу этдиле. Ол къууанчха уа къызчыкъны табып асырагъан чыганлылагъа уллу сый берип чакъырыргъа.

Ол къууанч болур кюннге Жамиля, талай адам бла барып, аны ёсдюргенлени чакъырып келди. Алайда чыганча да, къарачайча да той, оюн, къууанч бара эди.  Дунияны башында эм иги, керекли, сыйлы ол шуёхлукъду, адамланы, миллетлени ортасында шуёхлукъ. Ол болмаса, тынчлыкъ, жашау да болмайды. Аласыз а берекет да, ырысхы да, саулукъ да, насып да жюрюмейдиле.

Кёчгюнчюлюк къарачай халкъгъа не сынатмагъанды! Сау миллетге жетген зарауатлыкъдан сора да, хар адамны энчи къыйынлыгъы болгъанды. Алай хар къыйынлыкъгъа тюшген къарачайлыны жашауу былай игиге тюрленип бармагъанды. Кёбюсю жаханим азабын сынай ёлгендиле.