Аминат

Бу таурухну Евгений Баранов деген оруслу жолоучу Къашхатаудан Малкъаргъа бара эшитгенди эм «Чирик кёлде» деген хапарында аны жазып, 1913 жылда «Вокруг света» журналны 29-чу номеринде басмалагъанды.
  …Кёпюрден ётгенден сора жолну бир жанында гитче чырпы агъач башланды. Аны ызындан, рамадан къарагъанча, тёгерегин жашил жагъа къуршалап, кём-кёк кёл кёрюндю. Аны къалкъыугъа кирген жагъасында терекле, къая жухла, агъачлары бла таула, туман хурттакла, жолоучу булутчукълары бла кёксюл кёк – ала бары да кюзгюдеча кёрюнедиле. Кёзлеринги андан алыргъа къолунгдан келмейди, кийик тауланы араларында ол аламат кёрюнеди.
Кёл уллу тюйюлдю – узунуна жюз сажна, кенгине да бир сексен сажнагъа жууукъду; аны тюбюнден уруп чыкъгъан суу толтурады; андан а дунияны тауушха алдырып, суучукъ бийик тик жагъадан Черекге агъады. Суу сууукъду, кукурт ийис этеди. Таулула анга Чирик кёл дейдиле, ол а чириген кёл деген магъананы береди. Аш-суу этерге хазна жарамагъаны, кукурт ийиси болгъаны ючюн атагъандыла анга алай.
Аны къайдан чыкъгъаныны юсюнден бир тюрлю таурух жокъду. Эшта да, ол энди мында жашагъанланы ата-бабалары былайда тохтагъынчы иги да алгъа чыкъгъан болур. Таулула айтханнга кёре, бир-бирледе жаз кёлде бир къужур иш болады: аны башында ат къылча узун тюклю жюн жанкла кёрюнедиле. Къачан эсе да бирде буз жауун неда къар боран къой неда тууар сюрюуню кёлге къуйгъанды, энди уа аны тюбюнде чирип, бузула тургъан хайыуанланы жюнлери бир бирде сууну башына чыгъадыла дерге да боллукъду. Алай уллу поэтика хунерлиги болгъан таулу халкъны бу ишни юсюнден кёп тюрлю тауруху барды, аладан биз бирин билдирейик.

«Бурун заманда Малкъарда жарлы, къатыны ёлген, Къайырбек деген къарт жашай эди. Аны Аминат деп къызы болгъанды. Аны ариулугъуна кюн бла танг ышаргъандыла, адамла уа – жашы, къарты болсун - андан кёзлерин алалмагъандыла. Аминатны кёп жаш тилегенди, атасына къызы ючюн уллу къалын берирге айта эдиле. Алай Къайырбек къызын жанындан эсе бек сюйгенди, не уллу байлыкъ ючюн да андан айырылыргъа унамагъанды. Аминат да, жюреги эрттеден бери да сюймекликни кюсесе да, атасын къоюп кетерге кёзю къыймагъанды.
Бир жол къабыртылы жаш бий Аслантокъ, Шахан улу деген тау бийге къонакъгъа баргъанлай, Аминатны кёреди эм аны ариулугъуна алланады. Ол къартха келечиле жибереди. Алай ол а къызын бермезлигин айтханды.
- Не этейим мен? – дейди бий, терен сагъышха кетип. Ингирликде уа Шахан улуну жалчысы, сванлы Гурмачини таша жерге чакъырып, неле эсе да шыбырдап, анга алтын береди. Ол а:
- Барысында этерме, жаланда сен мени адамладан къоруула.
 Ол кече окъуна танг атхынчы, Гурмачи къамасын билеп турады. Экинчи кюн а Къайырбек эшекни да отундан жюклеп, агъачдан келе тургъанлай, сванлы, таш артындан чыгъып, къаманы къартны эки жауурун ортасына беклейди. Ол а, солуу да алмай, ауады. Гурмачи уа къан жугъу къамасын чырпыла ичине атып, элге къуугъун этип барады.
- Уллу къыйынлыкъ келгенди, Къайырбекни ким эсе да ёлтюргенди! – деп къычырады ол ныгъышда.
Халкъ, кётюрюлюп, мурдарлыкъ этилген жерге чабады. Аслантокъ бий да, секирип атына минеди да, ары барады. Жамауат къартны ёлюгюн кёрюп, чамланады, алай барындан да бег а, бий ачыуланады.
- Налат болсун мурдаргъа, аны табаргъа керекди! – деп къычырады ол.
Бир уучу киши тёгерекге айлана кетип, чырпыла ичинде, къан да юсюнде уюп тургъан къаманы табады, аны халкъгъа кёргюзтюп сорады:
- Бу къама кимни болгъанын билген адам бар эсе, айтсын?
Шахан улу уа, къарап:
- Мен быллай къаманы жалчым Гурмачиде кёргенме, - дейди.
Алайда сюелип тургъан сванлыны ичин сууукъ къалтырауукъ алады. Ол къолларын ёрге кётюрюп, ачы къычырады:
- Аллах бла ант этеме, Къайырбекни мен ёлтюрмегенме!
- Ётюрюк айтаса, – деп къычырады анга Аслантокъ бий. Жарлы къартны ёлтюрген мурдар сенсе!- деп, бел бауундан керохну терк чыгъарып атады да, алайда окъуна сванлыны ёлтюреди.
Халкъ бийге эси кетип къарайды, Шахан улу уа былай айтады:
- Нек ашыкъдынг? Мурдарлыкъ этген Гурмачи эсе, сен сюд этерге керек тюйюл эдинг да, аны, тёреде болгъаныча, оноуун  халкъ кеси этерик эди.
Бий а, аны эштмеген кибик этип, кесини керохун жерлей эди. Шахан улу анга къарап, жауурунларын жыйырады.
Ол кюн окъуна къабырлада эл Къайырбекни асырады, сванлыны ёлюгюн а чырпыла ичине жыртхыч жаныуарлагъа ашха атадыла.
Аминат кёз жашларын кишиге да кёргюзтмейди, алай адамла аны ариу бетинде уллу ачыуну сезе эдиле. Эки кюнден сора бий, къызны юйюне киреди да:
- Энди сен мени юй бийчем боллукъса: халкъ мен сени юйюнге киргеними кёргенди, сагъыш эт, сени юсюнгден не айтырла?
Асыры жаны къыйналгъандан, Аминатны бетинден къаны къуруйду, алай ол ёхчеге ышарады да, жарыкъ сёлешеди:
- Бий, тилейме, мени юйюме жууукъ бол, къонакъбай болурма.
Сора, биягъыча ышара, сёзюн андан ары бардырады:
- Санга барыргъа ыразыма. Къадар алай болур. Алай, Гурмачини мени атамы ёлтюртюрге сенми къурагъанса? Аны айт.
- Менмеми, башхасымыды, аны санга билирге не кереклиси барды? – деп жууаплайды бий.
- Сен тюз айтаса, – деп бойсунады Аминат. – Кел, элинге кетейик, мен мында – таулада - къалыргъа сюймейме.
Бий къууанады, къоюнуна кётюрюп, къызны юйден чыгъарады. Сора ат боюнуна алып, жолгъа чыгъады.
Ала тардан чыгъып, кёлге жетедиле. Кеч болгъанды, таула башына  да ай тийгенди.
- Мени наным, бий, атны тохтат, - дейди Аминат.
Бий атны тохтатады да, тёгерекге къарайды.
- Сен кимден къоркъдунг?- деп сорады ол. Аминатны анга къаты къысылгъанын сезип…
- Наным, сени бла бирге тургъанлай, мен кишиден да къоркъмайма, - деп жууап этеди къыз. Атны уа сени ма былай къаты къучакълар ючюн тохтатдыргъанма! – деп, Аминат алайынлай а, киштикча, бармакъларын бийни богъурдагъына беклейди. Аны кёзлери къарангы этеди. Ол къычырыкъ этерге кюрешеди, алай хыр-хыр этген болмаса, таууш чыгъаралмайды, кёз аллары айланады, къыз а аны боюнундан бекден-бек бууады.
Бийни башы, бошайып, бир жанына кетеди, къыз а секирип тюшюп, атны къаты урады. Аягъы ёзенгиге илиннгенлей къалгъан бийни ёлюгюн да сюйреп, ат секиреди, аямай къаты чабады. Аминат аны ызындан къарады, сора чабып кёлге секирди. Аны чачы къалын, узун эди. Энди уа жыл сайын Аминат ёлген жайда аны чач тюклери кёлню тышына чыгъадыла»…

Поделиться: