Атларын эсибизде тутабыз, ёхтемлик бла сагъынабыз

Ахыры. Аллы. 20-27 январьда басмаланнганды.

Битеу архив материалланы бла Ханифа Меликованы окъуучуларыны эсгериулерин жыйгъанымдан сора мен «Таулу къызны сейирлик жашауу» деген ат бла уллу статья жазгъан эдим, деп хапарлайды андан ары Эфендиланы Салих Абайланы Ханифаны юсюнден 2009 жылда басмалагъан тинтиу материалында. Ол Гасанбекни бла Ханифаны суратлары бла орус эм малкъар тилледе «Кабардино-Бал­карская правда», «Коммунизмге жол» газетледе 1963 жылда 4 майда да басмаланнган эди. Материалгъа газет окъуучуладан кёпле уллу эс бургъандыла. Орта Азиядан бла Къазахстандан къайтхандан сора  ол малкъар халкъны культурасыны тарыхында жангылыкъладан бири болгъанды. Салиххе тюбегенлеринде, бир къауумла былай сора эдиле: «Аллай махтаулу тиширыу малкъарлымы болгъанды?»- деп. Ол соруугъа жууапны профессор материалыны андан ары барыуунда кесича жууаплайды.

Фахмулула къайда жашасала да, аллай адамланы къадарлары деменгили геокультура кенгликде бир бирге тюбейдиле. Ол бек аламатды. Север Кавказда гитче, 60 юйю болгъан Шканты элде туугъан Абайланы Ханифа аллай белгили тиширыу эмда Азербайджанны жарыкъландырыу ишинде жарым ёмюрню ичинде жарыкъ жулдузу болур деп кимни эсине келлик эди!

Бир жол мен Ленинни проспектинде Шахмырзаланы Саидге бла замансыз эртте ёлюп кетген Улакъланы Ануаргъа тюбеп къалама. Саид былай айтады: «Бек сау бол. Сен уллу иш этгенсе, мени тилегими толтургъанса. Санга уллу ыспас этеме, эгечден туугъан  Эфенди-заде». Ол кёп кезиуледе манга алай айтыучу эди. Ануар а былай къошады: «Саид акъсакъал тюз айтады, сени хайырынгдан эки адамыбыз историябызгъа къайтхандыла». Мен а Саидге: «Тамата, мен этген зат алай уллу иш тюйюлдю. Былай махтарча аны иеси барды?» - дейме.

Сора Шахмырза улу алай эсе уа, санга башха борч салама, дейди. Айтыгъыз, не затды ол деп, билирге ашыгъама. Къолумдан келлик эсе, аны толтурургъа кюреширикме. Ол былай айтхан эди: «Эгечден туугъан, сен Азербайджанны къырал архивинде ишлерге, Абайланы Ханифаны юсюнден битеу материалланы копияларын алыргъа керексе. Битеу архив материалланы жыйышдырып бошасанг, республикалы къырал архивге ётдюрюрсе. Архив дегенинг - алагъа багъа бичерге къолдан келмезлик, ол неда бу халкъны культура-история магъананы тутхан материаллары сакъланнган кюбюрдю. Аны себепли архив материаллагъа багъа бичген къыйынды».

Отуз жыл озгъандан сора малкъар халкъны тарыхын бла фольклорун бек иги билген айтхылыкъ адамларыбыздан бири, сабыр акъыллы Шахмырзаланы Саидни айтханын мен артда толу ангылагъанма.

Р. Карданова бла мен, Азербайджанны история институтуна барып, аны директору, тарых илмуланы доктору, профессор, Азербайджанны Илмула академиясыны академиги Писта-ханум Азизбековагъа тюбеген эдик. Анда биз Гасанбек бла Ханифа Меликовланы бек аз табылгъан суратларын кёргенбиз. Мен Азизбековадан ол суратланы копияларын берирлерин тилейме. Писта-ханум былай айтады: «Бу белгили адамланы - Гасанбекни бла Ханифа-ханумну атларын эмда бизни халкъларыбызны культура-история байламлыкъларын Къабарты-Малкъарда билирлери ючюн бир къауум суратланы копияларын сизге берирбиз».

Мен П. Азизбековагьа Гасанбек Меликовну юй бийчеси малкъарлы тиширыу, ол кеси уа Абайланы Асланбекни къызы Ханифа болгъанын айтханымда, Писта-ханум, бек сейир этип, Ханифа-ханум малкъарлы болгъанын кёпле билмегендиле деген эди. Бир къауум суратланы копияларын бере туруп, ол былай айтхан эди: «Бу суратла бизни халкъларыбызны къарындаш байламлыкъларына бла шуёхлукъларына шагъатлыкъ этедиле. Гасанбек бла Ханифа Меликовлары азербайджан халкъны ниет байлыгъын айнытыугъа уллу юлюш къошхандыла. Ала бизни халкъыбызны маданиятыны тарыхында тийишли жерни аладыла. Кесини ышаннгылы шуёху эм ниет жаны бла кёллендириучюсю ёлгенден сора  Ханифа-ханум 22 жылны ичинде арый-тала билмей ишлегенди. Ол кесини жюрек жылыуун адамлагъа бергенди. Азербай­джан халкъны интеллигенциясыны бир ненча тёлюсю Ханифа-ханумну анасына санайды. Ол барысы да бек сюйген, кеси да сабийледен ана жылыуун къызгъанмагъан тиширыу эди. Фахмулу педагог эмда уллу гуманист Ханифа-ханум Меликова азербайджан халкъны эсинде аллай адам болгъанлай къалгъанды». Ахырында академик Азизбекова былай къошханды: «Салих-устаз, азербайджан халкъ аны къалай кёре эсе да, кесини тарых эсинде къалай сакълай эсе да, сизни халкъыгъыз да жарыкъландырыуну историясында аны къыйынына алай багъа берирге эмда алай кёрюрге керекди. Бек башы ма олду, Ханифа Меликованы аты унутулуп къалмазча этерге керекди». Аны ол осуятын толтурургъа кюрешгенме мен да.