Гаммешле

  Адам дуниягъа жаратылгъандан бери да кийик хайыуанланы къолгъа юйретирге, алай бла кесин бек татымлы эм адамны чархына керекли аш эт эм сют бла жалчытыргъа итиннгенди. Гаммешле эм башха тууарла алай бла жуууахандыла адамгъа. Шёндю дуниягъа кенг жайылгъан тууарла тур деген, шёндюлеге уа дуния башында бири да къалмай тюп болуп кетген, Европада, Азияда, Север Америкада, Гитче Азияда жашау этген кийик гаммешден жайылгъандыла. Аны туудукъларындан къуралып, дуниягъа жайылгъан къара, къара-къолан, сары-къолан, ингилизли симменталь, браунфи, лимузин, шотландлы хайлендер, техаслы узунмюйюз, къызыл къумалы тууарла бек иги маллагъа саналадыла. Аланы бугъалары этли боладыла, орта эсеп бла 800-1000 килограмм тартадыла, башхача айтсакъ, 2-жыллыкъларында 400-500 килограмм эт бередиле. Ийнеклери жылны ичинде къалынлыкълары 3,2-3,8 процент болгъан 4000-5000 килограмм сют бередиле.

   Шёндю зоопарклада тур деген гаммешле бардыла. Болсада ала турла тюйюлдюле, турну шёндюгю туудукъларындан ол эрттегили тургъа тыш кёрюмдюсю бла ушагъан малладыла. Кертиди, аланы специалистле айырып алгъандыла. Алай эсе да, керти турла уа тюйюлдюле.

     Шёндю Африкада, Азияда, Европада, Индияда эм башха бир-бир къыраллада кенг жайылгъан этли, сютлю маллача эм улоуча кенг хайырланылгъан туппурбоюн зебу тууарла 17-чи ёмюрде дуния башындан къуруп кетген европалы турну туудукъларыдыла, учхунларыдыла. Индияда бу малланы сютюн хайырланадыла ансы, этин а ашамайдыла, кеслерин да сыйлы малгъа санайдыла. Ол себепден къартайгъан, аз сют берген зебуланы тышына къыстап къоядыла. Ала шахарлада, элледе, аулакълада да кеси алларына  кийик жаныуарлача айланадыла.

    Африкалы гаммеш, америкалы гаммеш (бизон) эм европалы доммай бла як къолгъа бек къыйын юйренедиле. Ол себепден ала кийик жаныуарлагъа саналадыла. Доммайла дуния башында бек аз къалгъандыла, бизни жерлерибизден а мындан 100 жыл чакълы бир алгъа тюп болгъан эдиле. 20-чы ёмюрню экинчи жарымында Къарачайны эм Малкъарны тауларына аладан бир бёлегин келтирген эдиле. Ала артыкъ терк жайылмайдыла. Эшта, браконьерле да къоя болмазла аланы. Къарачайда уа анда-санда тюбейдиле деген хапар барды. Аскания-Ново заповедникде (Украина) эм Москваны тийресинде къырал заповедникде бу малланы алгъын тургъан жерлерине жаяр ючюн къаты кюрешедиле.

     Африкалы гаммешле бла америкалы бизонла уа шёндю да уллу сюрюуле болуп айланадыла. Ала бек къарыулу малладыла, ол себепден алагъа къапланла, арсланла окъуна чабаргъа базмайдыла. Тап тюшсе, бузоуларын неда ауруп, къарт болуп, сюрюуден айырылгъанлары болсала, алагъа чабадыла. Африкалы гаммеш жаралы неда жанына къоркъуу тюшсе, бек огъурсуз болады эм абериден къоркъа билмейди. Жангыз бир ургъанлай окъуна не уллу жыртхыч жаныуарны да ёлтюрюп къояды.

   Исси кюнледе агъачны салкъынында  бузоуларына эмдире кечинедиле, кече узуну уа отлауда боладыла. Уллу сюрюуле болуп жашау этедиле. Сууну бек сюедиле, сууда жууунуп, балчыкъгъа тёнгереп, къурт-къумурсхадан кеслерин къоруулайдыла.

     17-18-чи ёмюрледе Север Американы агъачларында бла аулакъларында бизонла (гаммешле) бек кёп эдиле эм индеецлени жашаулары ала бла къаты байламлы болгъанды, ашлары - бизонланы этлери, кийимлери чатырлары да - аланы терилери, жюнлери эдиле. Ол себепден Север Американы иелерге келген европачыла, бизонланы къырмай, индеецлени хорлаялмазлыкъларын ангылап, эки ёмюрню ичинде бу ариу эм мазаллы хайыуанланы кёп къоймай къырып чыкъгъандыла. Энди бизонла уллу заповедникледе (индеецлени асламысы ya-резервациялада) жашау этедиле. Кертиди анда-санда быланы уллу болмагъан сюрюулерине тюберге да болады. Кеслери доммайлагъа бек ушайдыла.  Бизни республикада бардыла гаммешле. Къабартылыла юй малланы да тутадыла, ала да кеслерини бабаларына-кийик гаммешлеге - бек ушайдыла. Этлери бек татыулуду, сютлери къалынды: 5-6 процентлиди .                Бизни тауларыбызда энди жайыла башлагъан якла кийик доммайланы бла гаммешлени учхунларыдыла, деп айтыргъа боллукъду. Кертиди, гаммешле жылы жерлени бек сюедиле, якла бла доммайла уа бийик тауланы малларыдыла. Болсада ала бир тукъумдандыла - тууарладыла.