Гитче тау элледе баргъан къазауатланы юслеринден

Шауаланы Хасанны «Дуния жаханими» деген романы малкъар адабиятда энчи жерни алады. Мында жазыучу халкъыбызны жашауун, 30-чу жылланы башындан башлап, кёчгюнчюлюк кезиуге дери суратлайды. Ол затлагъа жангы кёз бла къарауну юлгюсюн да кёргюзтеди.

Совет къырал бузулгъанлы, ниет байлыкъла башха болгъанлы, адабият жигитни сыфаты да тюрленнгенди. Алгъын, совет идеологияны кезиюуюнде, коммунистле эм аланы жанлыла жашауда не тюрлю болумда да тюз болуп чыгъа, алай суратлана келгендиле. Алагъа къажау тургъанла уа аманлыкъчыла неда ажашханла болуп кёрюннгендиле. Энди, жашауун саясат болумлагъа кёре тюрлендире, ол суратлау тёреден ычхыныргъа итиннген  жазыучу башха тюрлю жазып башлагъанды, аперимликни башха ниетли адамлагъа берип. Окъуучу да башха жигитлени юсюнден билирге сюеди.

Бу болумда, 1990-чы жылладан башлап, жазыучула, онгларына кёре, тарыхда тюзлюк-терсликни айырыргъа, ангыларгъа, жашау кертиликни кючлерге кюрешгенлери малкъар тилде жазылгъан повестьледе, романлада кёрюнюп турады. Шауаланы Хасанны да «Дуния жаханими» деген романы ХХ ёмюр бизге келтирген тарых жолланы ачыкъ кёргюзтеди.

Бу кёп тюрлю соруулагъа эс бургъан, кёп жигитлени къылыкъларын ачыкълагъан чыгъармады. Жазыучу хапарын тау элде бола тургъан ишледен башлайды. Холамлы киши Абдулкерим, малчылыкъ бла кюрешген къолайлы адам, жашы Атабий бла узакъ къошда турады. Ала революцияны, инсан урушну отундан не къадар узакъ кетерге сюйюп, мында тохтагъандыла. Ала тынч, кеси къыйынларын башларына жарашдырып, алай кечинирге юйреннген юйюрдюле. Алай бу ынкъыйлап (революция) дегенлери аланы тёрели, ата-бабалары да жашап келген турушларын бузгъанды, адамланы тынчлыкълары къуругъанды. Бу таулу юйюрню юлгюсюнде автор тау эллеге революция тюрлениуле къалай киргенлерин кёргюзтеди. Хар ким да тарыхны тирменинде ууалмай кечинирге жол излейди. Излеу десенг а, ол кёп тюрлю жолгъа тюртюрге болады.

Романны сюжет ызы иги кесек заманны къуршоугъа алады: ХХ ёмюрню биринчи жарымында малкъар халкъ кёрген къыйынлыкъладан – 19371938-чи жылланы репрессияларындан, Уллу Ата журт урушдан сюргюннге дери. Таулула ата журтларына къайтыргъа онг тапхан кезиу бла бошалады романны сюжети. Романны баш жигити Атабийчала бу уллу чыгъарманы кенг аулакъларында кёпдюле. Ала не заманда да адамгъа багъалы болгъан затланы: хатерликни, жюрек халаллыкъны, жан аурутууну, чомартлыкъны, бир сёз бла айтханда, адамлыкъ хунерни, даражаны тас этмей жашаргъа итиннгенледиле. Алай жашау сынаула керти бетлерин ачханла да аз тюйюлдюле жамауатда. Башында сагъынылгъан затла алагъа тутхучлукълары болмагъан, бош, магъанасыз сёзледиле.

Батырбий, Атабийни тукъум къарындашы, аладан бириди. Ала бир элде, бир жерде ёсгенликге, кюн сайын кёрюшюп тургъанлыкъгъа, бир жамауатда юйреннгенликге игиге, аманнга да, къажаудула бир бирге. Сатлыкъ жолгъа чыкъгъан Батырбий бла, не тюрлю жашау болумгъа да къарамай, адамлыкъгъа кертичилей къалгъан Атабий, бир сууну эки жагъасыча, не бек ушасала да бир бирге, башхадыла. Жазыучу кёргюзтген кезиуню трагедиялыгъы да анданды.

Батырбий тукъум къарындашы Абдулкеримни къошуна, аны мюлкюн сыйырыргъа, биргесине мыртазакъны алып келеди. Ол заманда мыртазакъла уа кимле эдиле? Башларын кечиндиралмагъан, къыйын салып, мюлк къураргъа итинмеген, башхаланы къол къыйынларын чач-тюк этерге хазыр адамла. Батырбий алагъа ушамайды. Ол къол къыйыны бла мюлк да къурагъанды. Жашауу да башхаладан аман тюйюлдю. Болсада жангы власть – комиссарла буюргъан жумушну толтуруп, тынгылы этер ючюн, не аманлыкъгъа да барыргъа угъай дерик тюйюлдю.

Абдулкерим ол затны жаратмайды. Бек биринчиден, кесинден кичи тукъум къарындашына сейир этеди: «Къатымда эки сёз айтыргъа уялыучу Батырбийге не болуп къалды олсагъатха?» – дейди ичинден, тышындан а: «Тейри, жаш, жангы жашау сени иги затха юйретмегенди, – дейди ол. Миллет адетигизни, тёрегизни – намысны, сыйны аякъ тюпге уругъуз депми къысадыла сизни? Къулланы, къарауашланы къарынларын тойдурабыз, жамау шалбарларын тешдиребиз деп башсызла, халкъны эки къауумгъа юлешип, къазауатха кирдигиз да, сабийлени ёксюз, тиширыуланы башсыз, халкъыбызны динсиз этдигиз. Олмуду дуниягъа насып тёкген революциягъыз?»

Ол заманлада быллай дау кёпле этерик болур эдиле, алай аны ючюн да уллу жигитлик керек эди.  Жангы власть жамауатны экиге бёлюп, бу тюзлюк, бу терслик деп, чорт кесип къойгъан эди. Ол кезиудеги башчыла быллай соруулагъа жууап излегенлени зинданлагъа атып, илишаннга салып къойгъанны тюкге да кёрмегендиле.

 «Дуния жаханими» деген романнга, башда айтылгъаныча, тарыхны кёп айланч жолу сыйыннганды. Ол себепден анда кёп тюрлю жигит барды. Хар бири кесини энчи къылыгъы бла. Аланы асламы жашау кертиликни жорукъларына сыйынадыла. Бир къауумлары, жаханим дунияны отунда кюйюп, кюл болуп кетедиле. Башхалары уа, кёп тюрлю жаханим отлада кюйселе да, жашау берген сынауладан ёлмей ётюп, кёл этип, бел къатдырып, таукел болуп, миллетине, къыралгъа да кертичилей къаладыла. Романны аллай жигитлери (сёз ючюн, Атабий), халкъны къадарына сыйынып, аны тёзюмлюгюн бла ниет тазалыгъын белгилейдиле.

 Романны сюжет жиби, инсан къадарла бла чекленмей, кёп тюрлю чюйреликле бла да белгиленеди. Сёз ючюн, къырал саясат болумла чыгъаргъан бетлешиуле – адамланы араларында туугъан неда юйюр жашауда тюбеген чюйреликле дегенча – была барысы да биригип, жазыучугъа жигитлени ич дунияларын, ниет къолайлыкъларын тынгылы ачыкъларгъа онг бергендиле. Болсада романны алгъа тюртген а инсанланы араларында кюрешди.

Къырал саясатха алданып, адамлыкъдан бла ахлулукъдан, жууукълукъдан, шуёхлукъдан чыкъгъан адамла, башха адамны къыйынын юлешиуню сыйлагъанла, ата-бабаладан келген миллет тёрелери, адетлери бла орталарын бузгъанла тынчлыкълы уа болмагъандыла. Жан сакълар муратда къабыргъаларын жангы идеологиягъа жарашдыргъанлыкъгъа, ол къырал саясатны сууукълугъундан ачыгъанла аз тюйюлдюле. Алай, жашауда келгенича, хар инсанны эки сайлауу болады – тюзлюк бла терслик, таукеллик бла жалынчакълыкъ. Шауа улуну романыны жигитлери Батырбийни, Удовну да бар эдиле сайлаулары. Болсада, сёз ючюн, Батырбий миллетни ариу къылыкъларындан эсе кюйсюзлюкню сайлайды. Жалгъан дау айтып, къоншуларын, ахлуларын жояргъа заман онг бергенде, ол аны бла толусунлай хайырланады. Батырбийни этген ишлери аны ич дуниясы алгъындан да таза тюйюл эди деп, ол оюмгъа келтиредиле.

Алай бла  Хасанны «Дуния жаханими» деген романы заманны «жахани-минде» кюйгенлени, аны отун ышыргъанланы (Батырбийчала, Удовчала) бла «жаханим отунда» кишиликлерин тас этмегенлени юслеринденди. Жигитлени къадарларын бирге байлагъан сюжет ыз быллай уллу жанрда жазыучудан суратлау, хапарлау хунер, фахму, билим да излейди.

Бу арт жыллада, сёз азат болгъанда, малкъар халкъны тарыхыны юсюнден кёп чыгъарма жазылады. Ары дери жазылып, букъдурулуп тургъан керти сёз да туурагъа чыгъады. Бир-бирде, ол темагъа жазылгъан чыгъармаланы юслеринден айта, сансыз сёлешгенле да боладыла. Жарсыууну юсюнден кёп айтып тургъан ариу кёрюнмейди. Болсада, миллетини тарыхында бек терен ыз къойгъан жылланы сагъынмагъан жазыучу боламыды? Жюрегинде тутхан сёзюн айтыргъа онг табып, хар бир къалам алгъан да ол уллу ишге кесини юлюшюн къошаргъа итинеди. Айтыр зат а кёпдю. Кёчгюнчюлюк, сюргюнлюк сынатхан азап, айтып-айтып турсанг да, таркъая билмеген бир тенгизди, тузлу тенгиз. Бу темагъа жазылгъан хар бир чыгъарма адам улу сынагъанны бир кесегиди.

Хасан, суратлау жигитлерини сыфатларын къурай, аланы хар бирини энчи къылыкъларын, ышанларын, хапарлау шартларын сакълайды – ала, къуралгъан сыфатла болмай, жашаудан турушунлай алыннганча. Ала бир бирге ушамагъандан жаратыладыла жашау чюйреликле. Алай, Шауа улуну къайсы чыгъармасын алсанг да, жазыучу адамгъа багъалы затланы – халаллыкъны, жандауурлукъну, эрликни, хатерликни, тюзлюкню, кертичиликни, тиричиликни, аны кибик башха адамлыкъ ышанланы бийикде элтеди. Ол затлагъа жазыучу сакъды. Жашауну онгуна элтген затланы жюрегинде тутхан адамны махтайды, хомухлукъну, экиликни, ажымлыкъны, терс ниетни сылтауларын излейди. Игиликни, жашау тиричиликни ариу юлгюлери кимге да, кесине тышындан къарап, багъа берирге болушадыла, терс жолну бара эсе, тюз жолгъа турургъа итиндиредиле. Адамны инсанлыкъ ышанларын ачыкълау жазыучуну биринчи борчуду.

Хасан быллай къыйын темалагъа жазгъаны кёп тюрлю оюмлагъа келтиреди. Аны жаны миллетини хар бир адамы бла бирге кюеди, бирге къанат алады, туууп, жашап, кюрешип, жерге да киреди. Ата журтуна, халкъына сюймеклик деген сёзню къычырып айтмагъанлай, ол миллетин, ата ташын жашауда бек багъалы затлагъа санагъанын Хасан этген ишинде, къурагъан сыфатларында кёргюзтюп турады.

Шауаланы Хасанны чыгъармалары, орус, башха тиллеге да кёчюрюлюп, халкъыбызны тарыхы, жашауу бла кёп окъуучуну шагъырей этедиле. Керти фахмугъа чек жокъду. Жазыучуну чыгъармачылыкъ иши, адамлыкъ даражасы да аны таныгъанланы, билгенлени къууандырадыла. Жамауат сюйген жазыучуну сёзю игиликге къуллукъ этеди.

 

 

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: