Атларын эсибизде тутабыз, ёхтемлик бла сагъынабыз

Баргъаны. Аллы  20 январьда басмаланнганды.

Ханифа Меликованы - Абайланы тауушлукъ къызларыны жамауат-политика эм культура ишини юсюнден тынгылы айтыргъа сюеме. Азербайджанны жарыкъландырыуда аны от жюрекли тиширыугъа санагъандыла. Бакуда мен Ханифа Меликова окъутхан кёпле бла танышханма. Ала, Гасанбек бла аны юй бийчеси Шемахи шахарда школ ачып, жарлы юйюрледен чыкъгъан сабийлени бла ёксюзлени окъутханларыны юсюнден айтхандыла. Ол школда кёпле окъугъандыла, артда уа ала Азербайджанда белгили адамла болгъандыла, деп жазгъанды хапарын андан ары бардыра Эфендиланы Салих, философия илмуланы доктору, профессор.

Ол заманда Гасанбек Меликов Азербайджанда билимли адамладан бири болгъанды, кесини демократиялы кёз къарамлары бла халкъны ара­сында аны уллу намысы жюрюгенди. Ол Азербайджанда биринчи болуп «Эгинчи» («Сабанчы») деген демократиялы газетни чыгъаргъанды. Аны Гасанбек Меликов адамла окъусунла, кеслерини билимлерин, культураларын кётюрсюнле деп, Орта Азиягъа бла Север Кавказгъа жиберип тургъанды. Аланы барысы да Кавказны бла Орта Азияны халкъларыны жамауат-политика эм культура жашауларында уллу магъананы тутхандыла. Газетни окъуучуларындан бири былай жазгъанды: «Электроток чыракъны жандыргъанча, бу газет да Востокну халкъларын жарыкъландырыугъа жолну жарытады».

Газет алчы демократиялы ниетлени кёргюзтгенди, уруннган халкъны излемлерин къоруулагъанды, муслийман тиширыуланы билимлерин бла культураларын кётюрюрге керек болгъаныны юсюнден вопросланы салгъанды. Газетни биринчи номери чыкъгъанда, Гасанбек бла Ханифа аны кеслерини жашауларында бек насыплы кюнлерине санагъандыла. Ханифа былай жазгъанды: «Ол (Гасанбек) юйге къууанып келген эди, нек дегенде, Россейде жашагъан муслийманла газет окъурукъдула. Ол заманда жашагъанланы айтханларына кёре, газет электроток кибик кенг жайылгъанды. Ол, школдан, театрдан эсе да, адамлагъа аланы ниетлерин тюрлендириуде уллу себеплик этгенди. Аны Россейде, Орта Азияда, Кавказда да бек кёпле окъугъандыла». Меликовлары муслий­ман тиширыуланы жарыкъландырыу эмда аланы эркинликлери ючюн къаты кюрешгендиле. Газетни бетлеринде тиширыуланы жамауат жашаугъа къатышдырыуну юсюнден вопросну кёп кере салгъандыла. Ол затланы барысы да Гасанбек бла Ханифа Востокну тиширыуларыны тенг эркинликлери болуруну юсюнден уллу жашау магъананы тутхан проблемаланы кётюргенлерин кёргюзтедиле. Ала кеслерини чыгъармачылыкъ эмда интеллект онгларын кёргюзтюр ючюн тиширыула жамауат политика жашауну битеу сфераларына тири къатышыргъа керекдиле дегендиле.

Азербайджанны бу айтхылыкъ адамларыны - Гасанбекни бла Ханифаны умутлары эмда этген муратлары XX ёмюрню биринчи жарымында толтурулгъандыла. Жарыкъландырыу жаны бла ала сепген урлукъла ахшы зыгытла этгендиле, азербайджанлы тиширыуланы арасында айт­хылыкъ адамла, фахмулу артистле, жырчыла, композиторла, художникле, поэтле, жазыучула, устазла, врачла чыкъгъандыла, ала билим бериуню, илмуну бла культураны айнытыугъа уллу юлюш къошхандыла.

Газетни бетлеринде тохтамагъанлай Кавказда бла Орта Азияда билим бериуню проблемасыны юсюнден жазгъанлай тургъандыла. Бу регионланы халкъларыны алларында газетни магъанасы эмда аланы къыйынлары ма андады. Меликовланы юйлери жарыкъландырыуну от жагъасы болгъандан сора да, демократиялы оюмну да арасы болгъанды. Аланы юйлерине Нариман Нариманов, Мишади Азизбеков, Рашидбек Эфендиев, Алекбер Сабир, Наджакбек Везиров, Мамед Кули заде, Газанфар Мусабеков, Байрамов, Султанов, Караев эм кёп башхала, Баку шахарда билимли адамла терк-терк жыйылып тургъандыла. Ала халкъгъа не бла болушургъа, аны жашауун къалай бла женгил этерге боллугъуну юсюнден жашау магъананы тутхан вопросланы бирге сюзгендиле. Белгилисича, артда бу адамла азербайджан халкъны жамауат-политика эм культура жашауунда уллу магъананы тутхандыла.

Гасанбек 1907 жылда замансыз дуниядан кетгенди. Ханифа Ас­ланбековна кесини ниетлерин жашауда бардыргъанлай тургъанды. Ол заманда Ханифа гимназияны директору болуп ишлегенди. Алчы ниетлени тутхан адамланы болушлукълары бла 1901 жылда жангы окъуу юй ачылгъанды. Анда халкъны тюрлю-тюрл къауумларындан чыкъгъан къызла окъугъандыла, аны таматасына уа Ханифа Меликова салыннганды. Ол жарашдыргъан программагъа кёре, ана тилни, естествознанияны, математиканы, географияны окъутхандыла, чистописаниягъа бла къол усталыкъгъа юйретгендиле. Артдаракъда уа орус тилни бла литератураны окъуп башлагъандыла. Ханифа орус тилден бла литературадан дерсле бергенди. Ол окъуучуланы орус эм тыш къыраллы литература бла шагъырей этгенди. X. Меликова А. Пушкинни, М. Лермонтовну, В. Шекспирни, Д. Байронну, В. Гётени, Ш. Руставелини, Г. Низамини, А. Навоини, М. Физулини, М. Ахундовну, Гасан-Бек Закирни эм кёп башхаланы чыгъармаларын окъугъанды.

Бир къауум жылдан сора X. Меликова орус-муслийман тиширыуланы Александрийский училищесини директору болуп ишлегенди.

Мен университетде Илмула академиясында, жарыкълау министерствода эм башха учреждениялада аны юсюнден материалла жыяр ючюн кёп белгили адамла бла тюбешгенме эмда сёлешгенме. Кёпле манга Ханифа-ханум устазым болгъанды дегендиле. Аллай адамладан бирлери Сонна-ханум Ахундова - офтальмолог, медицина илмуланы доктору, Азербайджанны Илмуланы академиясыны академиги болгъанды. Манга ол былай айтханды: «Ханифа-ханум, огъурлу эмда билимли тиширыу эди. Ол мени окъутханына эмда окъуууму андан ары бардырыр ючюн уллу себеплик этгенине ёхтемленеме. Гимназияны бошагъандан сора, мен Киевни университетини медицина факультетине киргенме. Азербайджанны илму интеллигенциясыны биринчи тёлюлери, биз барыбыз да, Ханифа Меликованы аллында борчлубуз. Ол мени къадарымда уллу магъананы тутханды. Ханифа-ханум Меликова Азербайджанны айныууну тарыхында энчи жерни алады».

X. Меликова директор болуп ишлеген юй архитектура жаны бла бек сейирлик эди. Аны нефтяник, миллионер Тагиев Гаджи Зеиналабидин Таги оглы ишлетген эди. Ол нефть ташладан архитектураны европалы стилинде кёп омакъ юйле ишлетгенди. Ала университетни, Бакуну толтуруучу Советини юйлеридиле. Колонналары бла бек омакъ юй Азербайджанны Илмула академиясыны юйю болгъанын да белгилерге керекди. Анда Востокну бла Западны бай архитектура культуралары бир бирлерин къаты тутупдула. Бу жаны бла Г. Тагиевни магъанасы уллуду. Бу юйню ол кесини жашына деп ишлетгенди, алай ол кёп да турмай ёлгенди. Жашы ёлгенден сора Тагиев ол юйню битеу да халкъ хайырлансын деп бергенди.

Гимназияны алгъыннгы окъуучулары университетде ишлегенле, академикле, илмуланы докторлары, профессорла бизни бир жерлибиз, малкъарлы къыз Ханифа Меликованы юсюнден кёп махтау сёзле айтхандыла.

1961-1964 жыллада мен университетде аспирант болгъанымда, 17 минг студент окъуй эдиле. Битеу ол мекямланы барысы да европалы ар­хитектура стильде ишленнгендиле. Бакудан башха Востокну постсовет кенглигинде архитектура жаны бла аллай сейирлик юйле жокъдула. Л.И. Брежнев Бакуда болгъанында, шахарны аламат архитектурасына сейир эте, былай айтханды: «Баку - бек ариу шахарды».

Былайда Тагиев алчы кёз къарамы болгъан, келир заманланы алгъадан кёре билген адам болгъанын белгилерге керекди. Осуйлукъ советни председатели Гаджи Зеиналабидин Таги оглы болгъанды. Гасанбек Меликов, Саида Тагиева, Мария Лопаткина, Александр Тхоржевский, Фарухбек Везиров ол советни членлери болгъандыла. КъМР-ни ара къырал архивинде Ханифа Меликованы алты обращениясы бардыла. 1910 жылда 9 январьда Меликова Ханифа-ханумну биринчи орус-татар школну таматасы, окъутуу-юйретиу иш жаны бла училищени комиссиясыны председатели бла перепискалары.

Г. Тагиев фахмулу жаш адамланы окъургъа Россейге жибергенден сора да, тыш къыраллагъа да жибергенди. Сёз ючюн, Нариман Нари­манов Швейцарияда Цюрих университетни медицина факультетин бошагъанды. Тагиев, меценатча, студентлени окъууларына ахча тёлеп тургъанды. Аны хайырындан азербайджанлыладан кёпле Москвада, Санкт-Пегербургда, Киевде, Парижде, Лондонда, Италияда, дагъыда башха жерледе бийик билим алгъандыла. Бу адам азербайджан халкъны билим бериу эм культура жаны бла историясында уллу ыз къойгъанды.

1979 жылда Иззат Рустамов Азербайджанны къырал университетини алим Советинде «Гасанбек Меликовну кёз къарамы» деген темагъа доктор диссертациясын къоруулагъанды. Мени бла ушагъында ол Азербайджанны культура жашауунда бла Востокну тиширыуларыны жамауат сезимлерин къозгъауда уллу магъананы тутхандыла.

Гасанбекни бла аны киеую М. Топчибашевни хайырларындан фахмулу жаш адамла, бийик окъуу юйлеге кирип, билим алгъандыла. Гасанбек Меликов бла Мардабек Топчибашев жаланда Россейии угъай, бир къауум европалы къыралланы илму эм культура жетишимлери бла шагъырей болгъандыла. Меликовну бла Топчибашевни башламчылыкълары, Тагиевни финанс болушлукъ этиую бла бир ненча адам Сорбон университетде окъугъандыла. Ол заманда француз тилде статья басмаланнганды. Анда Сорбонну босагъасындан муслийман Востокдан келген беш адам атлагъанлары, аладан тёртюсю азербайджанлы, бири уа малкъарлы болгъаны айтыла эди. Ол Абайланы Мусост болгъанды. Мусост «Мусульманин» деген журналда кесини «Балкария» деген тарых-этнография статьясын ол заманда басмалагъанды.

Баргъаны боллукъду.