Азияны къуу тюзлеринде

Къуу, юзмезли тюзле бир кишини да къууандырлыкъ тюйюлдюле, кёлюн да кётюрлюк тюйюлдюле. Тереги, чырпысы болмагъан, кюн кюйдюрген, желле къурутхан ачы кырдыклы сары тюзледе жашау этерге бек къыйынды. Болсада аллай тюзледе да жашау этерге юйреннген адамла бардыла: ала малчыла эм уучуладыла. Череги, кёлю аз болгъан, жаз башында бла кюз артында болмаса жерге мылы тюшмеген бу саргъыл тюзледе да кёп тюрлю жаныуарла, кьанатлыла, жилянла, кеселкеле, гылыула бла чычханла, башха кемириучю жаныуарчыкъла, алагъа аш болгъан къурт-къумурсхала аздыла

Орта Азияны юг жанында ат къумалы эсе да, не ат, не эшек болмагъан, къадырды деп да айтырча болмагъан, куланла деп сейирлик кийик жаныуарла бардыла. Эштада, алагъа кулан (къолан) деп арт аякъларында, боюн тийрелеринде къаралдым тырмылары болгъанлары ючюн атагъан болур эдиле. Бек тири затладыла кеслери да. Къарыулуладыла, къаты чабадыла. Алгъын Орта Азияны адамлары ол жаныуарлагъа эти, териси ючюн уугъа айлан болгьандыла эм, кёп къалмай, къырып да бошагъан эдиле. Артда, Совет Союзну заманында, ол жаныуарланы къоруулауну юсюнден энчи закон чыгъарылгьан эди, аны бла байламлы Ара  тенгизни тийресинде, ол тенгизни Барса-Келмез айрыкамында къырал заповедник да къуралгъан эди. Дуния башындан тас болуп кете тургъан куланла алай бла жангыдан жайылып башлагъандыла.

 Газельле Азияны къуу тюзлеринде да тюбейдиле. Гарна деген газель да аладан бириди. Бек ариу жаныуарды, узун буруу мюйюзлюдю. Къуу тюзледе жашау этерге юйреннгенликге, кырдыклы ёзенледе, агъач тийрелеринде да тюберге боллукъду бу ариу кийикге. Жыртхыч жаныуарны кёргенлей, секирип-секирип къачады. Жыртхыч жаныуарла да аз тюйюлдюле къуу тюзледе. Сайгак да Азияны, Шимал Кавказны къуу тюзлеринде да кёп тюбеген кийикди. Озгъан ёмюрню 60-чы 70-чи жылларында браконьерле кьылыкъсыз кёп къыргъандыла бу кийик жаныуарланы. Азияда аны мюйюзлеринден дарман этедиле, эти да аман тюйюлдю, терисин да жаратадыла аякъ, юс кийимге. Жыйырманчы ёмюрню ахырында сайгакланы къоруулауну юсюнден сёз баргъанлыкъгъа, аланы къорууларча закон а болмагъанды.

 Азияны къуу тюзлерини къанатлыларыны юслеринден сёз баргъанда, дрофа деген къанатлыны юсюнден айтмай къояргъа жарамаз. Бек уллу къанатлыды. Тогъуз-он килограмм тартханлары боладыла. Кёп санлы тюйюлдюле. Андан сора да,  башха кийик къанатлыла  бек кёпдюле. Артыкь да бёденеле.

Къуу тюзледе тамгъалы жубурандан башлап, баймакъ жубураннга дери да кемириучю жаныуарчыкъла, чычханла, уу жилянла, тюрлю-тюрлю кеселкеле аз тюйюлдюле. Алагъа уугъа уа ёзен къушла, тюлкюле айланадыла.

Алайды да, къуу тюзле жашаусуз кёрюннгенликге, алада да къайнайды жашау.