«Палах келгенде»

Уллу Ата журт урушда Къулийланы Къайсын десантник-парашютист, аскер  журналист болуп тургъанды. Ол Москва, Орёл, Ростов шахарлада, Украинада, Кърымда, Прибалтикада да уруш этгенди. Тамам ол заманлада назмуларыны юсю бла аты да уллу къыралыбызда белгили болгъанды.

1942 жылда аны орус назмучу Николай Тихоновха атап жазгъан «Таулу болгъаным – къууанчымды» («Всегда гордился тем, что горец я!») деген назмусу  радио бла саулай къыралгъа эшитилгенди. Ол назму къазауат кюнледе  кёчюрюлюп,14 тилде айтылгъанды. Назму былай башланады:

 

Казбегин сюйген кибик къарт таулу,

Сюеме дунияда бар жерни,

Тауда туугъаным, болгъаным таулу –

Дайым да къууанчымдыла мени…

 

Андан ары поэт Волга сууну, чувашлыланы, Латвияны, шимал жолланы юслеринден, аланы барын да сюйгенин, алай ата юйюн, таулу болгъанын сюймекликни не тюрлюсю бла да тенг эталмагъанын айта, ахырын таукел бошайды:

 

Таулу болгъаным – къууанчым мени,

Жеримде сыйлы хар таш, хар шаудан.

Жау сыйыралмаз бизден бу жерни,

Жау кеси айырылыр жашаудан!

 

Уруш бара тургъанына да къарамай, СССР-ни Жазыучуларыны союзу 1942 жылда Москвада Къайсынны кимге да таукеллик берген чыгъармачылыгъына атап, аны юлгюге келтирип, жыйылыу этгенди. Анга 1943 жылда Сталин атлы премия берирге оноу этилген эди. Алай кёчгюнчюлюк палах ол затны болдурмады.

Къайсынны уруш жыллада жазгъан назмулары халкъыбызны тарыхыны кесегидиле. Ала уллу уруш бла бетден-бетге тюбеген адам не сынагъанын, не оюм этгенин кёргюзтедиле:

 

Ол уруш деген бетсиз, кюйсюз бла

Тюбегенме мен бюгюн бетден-бетге,

Жан-жанымда кырдыкланы къучакълай,

Жаш тенглерим жыгъыладыла жерге…

 

Къалай ачыды уруш кертилик! Бютюнда биринчи китабына «Салам, эрттенлик!» деп атагъан, таукел, жарыкъ ауазлы, ахшы умутлу, дуния игиликлени юсюнден адам улуна назму тил бла жырлай тургъан жаш адамгъа. Къайсыннга ол заманда жаланда 26 жыл бола эди.

Ашыгъып жазама назмуму,

Къалыр деп къоркъа жартылай,

Бетсиз окъдан жыгъылгъан солдатны

Шкогу къарда къалгъанлай…

Солдатны ёлгени, аны ушкогу къарда атылып къалгъаны къайда баргъан урушну да бушуулу бетиди. Аны бла бирге, ол ачы затланы кеси кёзю бла кёрюп, хорлам кюнню жууукъ этер ючюн, Къайсын жанын  аямагъаны хакъды. Андан жазады ол 1941 жылда белгисиз жигитни юсюнден былай:

Халкъны жигитлиги деген уллу сёз

Тууады ол сени кибик мингледен,

Аны минг жомагъы, минг сейир жыры –

Сенича, атсыз батырла юсюнден!..

Къулийланы Къайсынны уруш баргъан кезиуде жазгъан назмулары ол заманны эсгермелеридиле. Таза ниетли кюрешчи тюзлюк излегенча, алай излейди ол урушну тохтарын. Уруш къуралыу жанына ишлемегени,  ол нени да – жашауну, насыпны, тынчлыкъны, сюймекликни, игиликни, сабийликни, къартлыкъны… – ояргъа излегени, ол кюнлени от къызыуун бла окъ сызгъырыуун келтире, назмуну ауур да, мудах да этеди.

Бюгюн назмум тюзюдю урушну,

Анда адам къаны къалды къатып,

Шкок от ийис урады андан,

Эштиледи топ, ат аякъ таууш.

 

Урушну тюзюдю бюгюн назмум,

Анда адамла жоюла, атла

Кишней, жыгъыла, юйле да кюе,

Къара къузгъун чёге ёлюлеге, – деп жазады Къайсын 1942 жылда.

Болсада аны назмуларында адам улуну умуту жашайды. Хорлам кюнню, мамырлыкъны, насыпны излеми. Хар не да бир заманда бир бошалады. Уруш да ёмюрлеге бармазлыгъы назмучуну «Келлик кюнлени поэтине» деген назмусунда айтылады: 

Ёкюргени тохтар къонгур топланы,

Туякълары сууур уруш атланы,

Кёз жашлары къурурла аналаны… – дей, жангы терекле чагъарыкъ ариу эрттенни ашыкъдырады поэт. Сора:

 

Уруш тюзледе къазылгъан къабырла

Кырдыкла жапхан дуппурла болурла.

О, къалай кёп болур аланы саны –

Дуппургъа бурулгъан къабырланы!.. – деп, жангыдан кючсюнеди, кюеди. Ол келлик кюнню «урушда кюймеген» поэтине Къайсын ахшылыкъ тилейди, салам иеди. Алай поэтни оюмларында акъ тюрсюнден эсе къара бояу кёп болгъаны, назмучуну жюрегинде жарсыуу башха нени да озгъаны баямды. Алай болмаса:

Мени назмум, аналары кибик,

Къапланды окъла жыкъгъан жашлагъа,

Ол, къара кийип, ол, къара кийип,

Къарады къан боягъан ташлагъа… – демез эди поэт.

 «Жашсыз ананы жиляуу», «бутакъларын топ окълары» юзюп жилягъан нарат, «башкесле ёлтюрген еврей къарт», «бутсузлай къалгъан жыйырмажыллыкъ жаш»… ала бла бир жолну атлай:

Ала бла бир жолну баргъанма.

Кюлмезсе шарайыплы назмума,

Аны окъла тюбюнде жазгъанма… – дейди назмучу келлик кюнлени поэтине.

  Къулийланы Къайсын адамлыкъны, сюймекликни жырчысы эди. Аны назмуларында («Мен билеме…», «Госпитальда жазылгъан назму», «Палах келгенде», «Жерим»,  «Азат къушум»…) жашауну ангылау, аны къууанч, бушуу сынауларындан дерс алыу, Ата журтха сюймеклик, жер бла адамны къадары бир болгъанын ачыкълау энчи, сыйлы жерни аладыла. «Жерим» деген назмусунда Къайсын, жаралы жерине ант эте, быллай сёзле табады:

О, таурухланы уясы – жерим,

О, эрлени да анасы – жерим,

Таза сууларын ичирген жерим,

Ёсдюрген, жашау, кюч берген жерим!

 

Сени душманнга къоюп кетгенден,

Къанлы жауларыбызгъа къойгъандан,

Ала сени къул жери этгенден,

Кирли солдатлары малтагъандан

 

Эсе, мен, ахыр огъуму атып,

Урушда, жан аямай, сермешип,

Кёкюрегими душман окъ тешип,

Ёлюрме, сени къучакълап, жатып!..

 

Урушну юсюнден кёп назму этилгенди. Адам эсинде тутхан назму жазгъан къыйынды. Къайсынны бу назмусун окъусанг а, аны жюрегинде жаннган от кесинге ётгенча боласа. Аллай отну уа жаланда уллу фахму тиргизеди.

Ол къыйын кюнледе Къайсынны назмуларыны асламысы чакъырыу эдиле. Алай болмай амалы да жокъ эди: заманнга кёре – жыры.

Уруш къазауатын сынагъан, аны къыйынлыгъын кёрген адамны назмулары трагедиялы болмай амалы жокъду. Ол драмагъа философия оюмланы къошуп, Къайсын поэзияны терен, магъаналы ёлчемине жол ачханды. Не заманда да кишилик игиликге ийнаныудады. Жашауну къарасын акъ этер кючле табыл-лыкъларына окъуучуну ийнандырыу, таукел этиу ол кюнледе хар поэтни да баш борчу эди.

Къууанчны да, тойну да сюйген халкъым,

Ишни да, байрамны да сюйген халкъым!

Бюгюн уруш жаныйды барыбызны,

Кюйдюреме дейди тойларыбызны.

 

Жерим, санга къууана, ёсгенме мен,

Бюгюн а бушууунга кюеме мен…

Жарсыу, сен кюч бер манга къыйынлыкъда,

Бушуу, сен тыянчагъым бол палахда!

 

Уруш жели сууутхан от жагъала,

Къайгъыдан абызырагъан анала,

Юйретигиз бизни киши болургъа,

Къыйынлыкъда адамлайын къалыргъа! – деп жазады поэт «Палах келгенде» деген  назмусунда.  Ёлюмден къоркъмагъан жокъду. Алай аны да унутдургъан къара кюн келсе, адамны дарманы биягъы таукелликди.

Халкъым сау-азат къалыр деп ийнанып,

Кесиме байракъ этгенме мен аны.

Къыралым душманларын хорларына,

Жашлары сауут алып къолларына,

Ийнаннганлай киреме къазауатха,

Душманла жеримде жандыргъан отха,

Уруш этгенле бла бирге бара,

Кишиликге, азатлыкъгъа баш ура!

Уллу поэт жашауну, ёлюмню юслеринден кёп сагъыш этгенди. Андан береди ол тенгине «Жюрегими сёзю» деген назмусунда кеси жетишалмагъан иги ишлени этер эркинлик: мени орунума «азат болгъанларына тауларымы тенгим къарасын», «ол ташлы жолларымда тенгим айлансын», къар башларын … тауланы тенгим кёрсюн», «тойлада… жарыкъ чагъырны тенгим ичсин». Ол кимге да татлы затла душмандан кери болсунла ансы, ол ёлсе да, къайгъырмаз. Назмуну ахыр эки тизгини назмучуну сёзю керти болгъанына жангыдан ийнандырадыла:

Бу назму угъай – жюрегимди мени,

Жюрек ёлюм урушда алдау билмез!

Уруш аулагъында да Къайсын – уучулукъ, малчылыкъ, жерчилик бла кюрешген таулуну жашы, жангы жазгъа, жангы кырдыкга, кукук къычыргъанына, ийнекле ингирде элге келгенлерине къууанады. Ол затлагъа атап Къайсын «Фронтда жаз» деген назмусун жазады. Жазны ариулугъун, жангылыгъын уруш къыйынлыгъы бла келишдирген къыйынды. Поэт ёлюм келтирген уруш жангы жазны мудах этгенине жарсыйды. Къышда уа ол:

…Жиляйма, сууукъ ташха чёгюп,

Къар а жабады ёлюклени!.. – дерикди «Урушда бек къыйын кюн этилген назмусунда». Айхай, не медет, ол кюн жангыз тюйюл эди…

Урушну бушууу поэтни бир заманда да жибермегенди. Ол алай боллугъу алгъадан да белгили эди. Алай болмаса, Къайсын 1943 жылда былай жаза эди:

Къара мени кёзлериме – алада

Уруш ётген тюзлени бушуулары,

Къара мени кёзлериме – жашлайын

Жоюлгъанланы къара къайгъылары.

 

Къара мени кёзлериме – алада,

Эринлерин къысып, урушха кире,

Жараларын унутхан адамланы

Эрликлерин тур кёзлеримде кёре!

Къулийланы Къайсынны урушда урушну юсюнден жазылгъан назмуларыны бир къауумуна жиляу дерге боллукъду. Ата-ана, эгеч-къарындаш, жууукъ-ахлу орунуна поэт этеди ёлген солдатланы жиляуларын:

Уруш ёлюр урлукъ чачхан тюзде

Къарны къучакълап жатхан ёлюкле!

Анагъыз келип, жилямаз сизге,

Атагъыз къапланмаз юсюгюзге...

Анала ючюн да жарсыйма мен,

Эгечле ючюн да ачыйма мен…

Ала ючюн да жиляйма сизге…

Къайсынны «Перекоп» деген назму къаууму урушну юсюнден поэзияны ачыкъ, терен суратлы, жюрек тебиую эсде къалгъан бутакъларындан бириди. Батырланы жолгъа чыгъаргъан къан къазауатла таурухлагъа киредиле. Сёз ючюн, «Хасауканы жыры», «Гапалауну жыры»… Алада суусаплыкъ, ачлыкъ къысса да, азатлыкъ ёлмегенине ийнаныу жашайды, кюч береди, таукел этеди. Суу окоплада тургъан солдатла, капитан Саанянча, батырла, Тюрк индекни эсинде, аны таурухларында ёмюрлеге къалгъанла, алагъа ушагъанла – жаланда аллай жигитле келтиредиле хорлам. Бу къауумда «Алгъа!» деген назму чынтты таукелликни юлгюсюдю:

Эрлик, ёлюм да ала хорлауну,

Барырбыз алгъа,

Барырбыз алгъа!

Хорларгъа сюйген, ёлюмню унут!

Барырбыз алгъа,

Барырбыз алгъа!

Башында айтылгъаныча, поэтни уруш аулагъында къыйын кюнлери кёп болгъандыла. 1945 жылны январында Къулийланы Къайсын былай жаза эди:

Бу къара кюн кесиме нёгерге,

Къаты кишилик, алама сени,

Анам ийнаннган кибик Къураннга,

Ийнанама мен эски кючюнге!

 

… Эрлигибиз жетерча жашаргъа,

Кюч да, таукеллик да бер сен бизге!

Къалса уа жашаргъа болмай амал,

Бизге адамча ёлюрге кюч бер!

 

Халкъыма къара къыйынлыкъ жетген

Кюн, кишилик, нёгерим бол мени!

Биз жерсиз да, юйсюз да къалгъанда,

Адамлай къалыргъа болуш бизге!

Къазауат бара тургъанда, халкъына келген къыйынлыкъ,  урушну ачыуун бютюн терен эте, Къайсыннга бу сёзлени айтдыргъанды. 

Адам, бютюнда поэт, тарыхны болдурады. Хар болгъан зат да аны тёгерегинде бурулады. Аны юсюнден оюмлада, сезимледе, эсгериуледе, жюрекледе къалыр сёзлени айтдыргъан фахму – ол Къайсынны тин энчилиги эди. Халкъы бла, Ата журту бла къаты байламлыкъда жашагъан поэт Къулийланы Къайсын, азатлыкъ ючюн къазауатха кирип, бир ненча кере жаралы болгъанды. Уллу Ата журт урушда этген жигитлиги ючюн анга 1942 жылны ноябрь айында «За оборону Сталинграда» деген майдал бергендиле. Кърымда жигитча уруш этгени  ючюн а 1944 жылда январьда Уллу Ата журт урушну II  даражалы орденин. Андан сора да Къайсын кёп башха майдалла, орденле бла саугъаланнганды. «Жаралы ташла» деген китабы ючюн РСФСР-ни къырал премиясына (1966), «Жер китабы» ючюн СССР-ни къырал премиясына (1974), «Адам. Къанатлы. Терек…» деген китабы ючюн Ленинни премиясына (1985) тийишли болгъан Къабарты-Малкъарны халкъ поэти – таулу улан, урушну къыйынлыгъын, къатылыгъын, жандауурсузлугъун, аны терслигин, иймансызлыгъын назму сёзге салып, алай бла  мамырлыкъны, игиликге итиниуню, таукелликни бизге аманат этгенди. Ол затлагъа кертичи болуу жер юсюнде хар адамны да энчи эм биринчи борчулай къалады. 

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: