Кюннге, Айгъа, адамгъа хурмет

Акъ суучу Бабаланы Хызырны жашы Ибрахим  сюргюнден къайтхандан сора  Нальчикде медицина училищеде, ызы бла уа университетни филология факультетинде билим алгъанды. Усталыкъларыны бири  жан бакъгъан, бири – сан бакъгъан. Хорлагъан а поэзияны ныхыт жолу этди. Поэзияны биринчи сейирсиндириу дерслерин Ибрахим тауда мал кютген, бичен этген атасындан алгъанды. Андан жазгъанды:

Бугъа теринича, тейри жарыкъны                     

Мен кердим акъ жулдуз чюйлеге.           

Аппа айтыучу ол эски жомакъны   

Мен этдим назмума чигинжи…

Поэзияны чигинжиси, анга таяннган сёз, оюм да эсде къалырча, жомакъны бир бек магъаналы кесегича болургъа керекди. «О, сиз мени туугъан жерим, жашагъан элим, от жагъада атам тиргизип кетген от, юйюм, арбазым, арбазда ёсген уллу алма терек… Къарт атам, ол терекни тюбюнде, ташха олтуруп, эрттен-ингир сагъыш эте туруучу эди… Мени жюрегиме сизден жууукъ, сизден багъалы зат жокъду бу дунияда… Уллу Ата журтугъуз ма бу бийик жерден, бу таудан, бу элден, бу юйден, бу арбаздан, бу алма терекден бла бу къадау ташдан башланады. Аны унутсагъыз, ыразы болмам», – деген эди манга бир ингирде… Андан болур «Бийик сынны» жазылгъаны.

Ибрахимни биринчи китабы «Жолгъа чыгъама» деген жарыкъ аты бла 1962 жылда чыкъгъанды. Ызы бла «Малкъар балладасы», «Ара боран», «Элия бешик», «Адам, жулдуз, таш», «Иги къууум»… Биринчи китабы чыкъгъанлай окъуна  ангылагъандыла окъуучула малкъар адабиятда жангы  жулдуз жарыгъанын. Къайсын да энчи этип айтханды кесини сёзюн Бабаланы Ибрахимни юсюнден. Анда аллай бир ёхтемлик, къууанч, ыразылыкъ барды, керти сёз бла Къайсын адабиятыбызны жангы бийигин белгилеген ангылайса. «Терек да алай ёседи» деген китабында: «Поэзиябызда биринчи кере тюбеген ушашдырыула бизни сейирге къалдыргъандыла», – деп жазгъанды Баба улуну юсюнден ол. 

Жашнагъан эди акъ терегим,

Ёмюрле сукълана саркъырлай,

Жел жашил бешигин тебирете,

Ай да акъ ёшюнюн салгъанлай.

Ай акъ ёшюнюн салып ёсдюрген терек. Жел а аны жашил бешигин тебирете. Башха назмусун алсакъ:

Сен къалкъыйса – алай а, алай,

Барды бир жукъусуз къанатлы –

Ол бешик жырды, жыр – ма бу ай

Жарыкъданды эки къанаты…

Ай жарыкъдан эки къанаты болгъан бешик жыр! Да алай тюйюлмюдю, дуния тазалыгъы айгъа ушамаймыды, аны жарыгъын къатламаймыды, кюнню жылыуун эсинге тюшюрмеймиди?!

Кюннге бла Айгъа, табийгъатха Ибрахимни хурмети уллуду. Жашау аны назмуларында адамны ич дуниясындан бла табийгъатдан къуралады. Ташны, сууну, терекни, кюнню, айны да сюймеклик жарытады. Кечеги жомакъны бир бети - ай жарыкъгъа чулгъанып келген къыз; аны узун чачына да сингип айны шош жарыгъы; ай, къалкъый тургъан акъ къанатлы болуп, шош сенгилдей терекде; неда тал терек, суугъа жаланаягъын тийирип, къалтырагъан кибикди; жауун желде чилле таууш этеди, жауундан сора чыкъгъан тейри къылыч, ийнек къызыл бузоуун жалагъанча, ийиледи кюн къызартхан суугъа. Жерини ташын, сууун, къаясын, айын, жулдузун, кюнюн да бирча сюйген, аны журу бла бирге къая ыранында тохтап, кесин къанатлы желге къучакълатхан поэт эди Бабаланы Ибрахим.

Ибрахим поэзияда кесини жаяу жолун ызлагъанды. Ол жолну жанында шууулдагъан терекле айтырла аны юсюнден сырларын жумушакъ ауаз бла.

Поэтни фахмусуна къошулгъан усталыкъ жазгъан затыны къуралыуун жарашыулу, кесгин этип, жонуп, сыйдамлап, адам сюйюп окъурча этгенди. Ибрахимни бек аламат чыгъармаларындан бири «Жетегейле» деген назмуду. Аны уруш азабында, башха терсликден жоюлгъан адамлагъа да этген кюйлери кёпдюле. Бу да аладан бириди, бир кюй:

О, къалай узунду кече!

Жети кёкде жети жулдуз – Жетегей –

Жети уруш, жети аулакъ, жети жел.

Жети уруш – жети тютюн ауана,

Жети аулакъ – жети къызгъан арауан.

Жети тютюн ауанада – жетеулен,

Жети къызгъан арауанда – жетеулен…

Жети желде – жети ачы къычырыкъ.

(Ала ана жюреклеге жетерле.)…

Бушууну, жарсыуну, кюрешни юсюнден да хар ким кесича айтады. Ибрахимни «Майда» деген назмусунда, урушда жаралы болуп, дуниядан кетген адам айтхан тизгинле, назмуну аллында сау адамны ауазыча эшитиле келип, ахырында эки тизгин хар нени да кеси жерине салып къоядыла. «Жарамы кюйгени селееди майда, Хорлауну кюнюнде жарсый турма манга!..»  Неда «Ёмюрлюк от» деген наумусу. Ол да «Бийик сын» деген китапны бетлериндеди. «Къайда эсе да жер тюбюнде, теренде, Сарын сала тургъан кибик анала»… алай  эшитиледи ёмюрлюк отда бушуулу музыка. Ибрахимни аллай назмулары кёпдюле. «Сабанчымы болур эдинг сен?», «Айдан – азан», «Белгисиз солдат».

Бабаланы Ибрахимни поэмалары  кюн жауундан, тейри къылычдан, ай шошлугъундан, улан сюймекликден толудула. Автор чыгъармасына ат атай туруп, кесини ич сезимине, дуниясына  ушагъан ат излей болур. Ибрахимни поэмалары – «Минги тау», «Учхан ат», «Къудурет», «Кёк чабакъ», «Малкъар балладасы», «Кюзню поэмасы», «Ара боран»  – кёп затланы юсюнден айтадыла. Адамны дуния бла бирге сёзю, оюму да тюрленедиле. Суратлау чыгъарма аны жашауда бола баргъаныча кёргюзтюрге керекди. «Минги тау» деген поэмасында автор дунияны къыдырып чыгъады. Карпат таулагъа, Атлас таулагъа, Килиманджарогъа, Пиренейлеге да жетеди, айланнган жолларында Пушкиннге, Лермонтовха да тюбейди, Маршалл Алан (австралиялы жазыучу) бла да ушакъ этеди. Алай Эверестден, Альпладан да анга Минги тау жууукъ болгъанын жюреги, аны озуп, сагъышы да айтадыла. 

Алай халкъымча тёзген

Минги тау турду эсде…

Агъарып турду жарыкъ

Дайым Шимал Кавказда,

Къар къанатларын жайып,

Учуп келген къанкъазлай.

Бабабалны Ибрахимни «Малкъар балладасы» сюжет ызлы чыгъармады. Аны жигитлери Шаухал бла Жукъа таулагъа революцияны азатлауун келтирген кюрешчиледиле. Жангы жашаугъа жол салыргъа таукел революционерле отдан, окъдан угъай, тау адетни бузаргъа къоркъдула.  Ала, алларына чыкъгъан къартха намыс берип, атдан тюшгенде  тутулгъан эдиле. Ол болумну суратлай, поэт, кеси да билмей, поэмасыны жигитлери башха жолгъа бурулгъанда, аланы ызларындан къычырады. Чыкъгъан жолунда неге тюберин адам  поэт болуп да  билмейди.

Къая аллы таба айландыла да,

Абызырап, ызларындан аралдым.

Айталмай нек къойдум алгъын былайда:

– Шаухал! Жукъа! Уо бармагъыз алайтын!

Эшитмедиле – жокъду жокъ башха амал!

Булгъай-булгъай къалам тутхан къолуму,

Къычырыу къамичини бошламайын,

Эки бутуму ат этип къууулдум…

 

Бабаланы Ибрахимни «Къудурет» деген поэмасы уа уллу дунияны кенглигине аталады. Мында автор дуния игиликлени сакъларгъа кереклисин айтады. Хар неге да - жудузгъа, жолгъа, таугъа, ыраннга да, элге, ныгъышха да - ат атагъан таулу, аланы барын да багъалай, андан излегенди алагъа ат. Дуния алгъын атсыз эди, адамсыз. Адам, жаныуар да, терек, чапыракъ да болмагъанда.

Аман, ахшы да болмагъан заман.

О, жерни адамсыз заманы,

Амалсыз, Аллахсыз заманы!

Амалынг, Аллахынг да – атсыз,

Ауалынг, ахырынг да – атсыз…

Алай, поэт айтханнга кёре, миллиард жулдузну ичинде Жер бек ариу жулдуз болгъаны себепли  Кёк, аны тийишли кёрюп, Жерге кенг къучагъын жайып, сюймеклик къаласын ишледи. (Нарт Дебет ол сюймекликни баласыды!) Жулдузла тойгъа жыйылдыла. Алай  башланады жерни неге да ат атала башлагъан кюню. Адам алай айтады:

Болдуруп кеч, артда боллукъну,

Озгъанны озгъаннга санайым,

Агъачха, ташлагъа, булутха –

Хар жансыз затха жан салайым…

Дунияда жашагъан адамны терек бла, таш бла, черек бла, ай бла, кюн бла да бир этген бир зат барды. Ол юзюлсе, хар не да магъанасын тас этер эди. Ташны, тауну, жерни азабындан  гюняхлыды адам. «Къудурет» деген поэмасында Бабаланы Ибрахим, табийгъатха ёкюллюк этеди.

Анасы берген сютча, халал

Жер, суу, таш къачларын эсинде

Тутханлай, учурлукъду хауа

Кемесин дуния юсюнде…

Алайды Бабаланы Ибрахимни къудуретли уллу дуниясы.

Аны къара сёз бла жазылгъан чыгъармалары да – эсселе, новеллала- поэзиягъа бегирек тартадыла. Ала къыш ингирде таулу от жагъада айтылгъан жырлача, кюйлеча ариудула, татлыдыла, таулуну жюрегине жууукъдула. Алагъа бата баргъан кюннге къарай  неда жана тургъан отха къарай, тынгыларгъа керекди.

«Кёк чыбыкъ» ол кеси аллына поэмамыды огъесе «Бийик сынны» бир кесегимиди? Къарт ана ёмюрлюк отха гюлле салады. Юйюнде от ёчюлсе, ёмюрлюк отдан алып, алай тиргизеди. Алай этсем, жашларымы от жагъаларында олтургъанча болама деп. Сейир тюйюлмюдю, адам кесине, жюрегин тынчайтыр ючюн, ёлюп кетген жашларыны атлары унутулмай турур ючюн, быллай бир жумуш къурайды. Ол сокъур тиширыу, урушну ачыуун этип, хар кюн сайын келиучюдю былайгъа. Жаланда 8-чи мартда келмейди: ол кюн Холам черекни жагъаларында айланады. Алайда аны баш иесини тирмени болуучу эди. Ол кеси да сюргюнде 1945 жылны 8-чи мартында ёлген эди. Осуяты уа – къалай да этип, ала (жашлары) къайтыргъа анда – Холамда эски от жагъабызда от тиргизирге кюреш. Тиширыу жарсый эди: «Энди мен кесим да бериден ары жууукъ бола башлагъанма. Ол дунияда тюбеген тёре бар эсе, мен аны бетине не айтып къарарыкъма деп, андан сора сагъышым болмай къалгъанма бу арт кезиуде…» Жети жашынгдан бири да къайтмады урушдан. Жетегейле танг аласында батханлай, жетиси да Хорлау кюнню аллында жоюлгъандыла. Мен да, барып, Холамда эски от жагъабызда от тиргизалмадым...» О, мени тилим къалай айланыр эди алай айтыргъа! Угъай, мен аны ахырат юйюне окъуна ол ачы хапарны алып бараллыгъым жокъду! Андан эсе энтта да жюз жыл ёмюрюм болуп, эки кёзюм, суулары къуругъан къуюлача, кёкге аралгъанлай айланырыкъ болсам да  угъай!» Къаллай кюч, сезим барды бу чыгъармада! Жарагъа дарман излетген, жюрекни жапсарыр кюч тап деп сюелген.

О, эсгериуле татлылыгъы! Алача жарагъан, жюрек жара жалагъан да жокъ. Иесиз къалгъан эски журтла не къадар жомакъ, таурух, бёлляу сакълайдыла! Ала мудах болгъандыла, алай унутуб`а къоймагъандыла чыбыкъ атда жортхан сабийлени къум букъуларын, чыпчыкъланы жырлагъанларын, жаз терекле чакъгъанларын, къыш от жагъаладан чыкъгъан тютюнню татыуун да.

Ибрахимни «Ынна боза бишире…» деген жомакълы аты болгъан хапары да энчи айтырча чыгъармады. Хапар амманы бла къоншуда жашагъан эки тенгчикни юслеринденди. Ала бир бирсиз да болалмагъан, бирге да ойнаялмагъан шуёхладыла. Хапарда бек сейирлик сыфат а – таулу ынна. Бу хапарны окъуп, аны хычыуунлугъун сезмезлик, аппасы, ыннасы саулукъда кёрген зауукълугъун да эсине тюшюрмезлик, сабий дуниясына къайтмазлыкъ жокъду.

Бабаланы Ибрахимни сейирлик дуниясы – фахмуну, усталыкъны да ариу дуниясы хар окъугъан адам кесин бай да, юлюшлю да этип, къайтып-къайтып келип турурча дунияды. Поэтни Мусса Жалильге атагъан назмусу, бюгюн кесине этилгенча, жарсытады. Аны  аты «Батыш жарсыула» деп алайды:

Къадар мени сизден айырды:

Энди сизге жолда жолукъмам,

Бетими жарытмаз арбазда

Ингир кёкню тейри жарыгъы…

Саулай миллет да бирча фахмусуна бийик даража берген Бабаланы Ибрахим таудан аугъанды. Энди ол бизни жумушакъ ауазы бла къууандырмаз. Жаланда аны ёлюмсюз тизгинлери, Холам бетлерин сылай, кюйлерин санай, айланырла, ата ташын алай сюйген жашыны атын эсгере.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: