Мамыр жашауну сакълагъан жигитле – хурмет, ёмюрлюк

11 январьда Къабарты-Малкъар гитлерчиледен азатланнганды

Уллу Ата журт урушну ал кюнлеринден окъуна Къабарты-Малкъарны промышленный предприятиялары аскер продукцияны чыгъарып башлайдыла. Заводлада, фабрикалада минала, гранатла, самолёт ишлегенде хайырланылгъан фанера, аскер кийимле эм кёп башха затла этедиле.

 Нальчикде халкъ ополчение полк эмда 16 госпиталь къураладыла. Къоруулау совет ишлеп башлайды, шахарны душманладан сакълау башха жумушла толтуруладыла. Болсада фашист аскерле Шимал Кавказгъа уллу кюч салгъандыла. 1942 жыл 10 августда душманла Пятигорскени у уучлап, Къабарты-Малкъарны чеклерине жетедиле. Малка, Бахсан, Терек  жанында къоруулау ызны чачаргъа немислиле эки танк дивизияны, жаяу аскерлени уллу къауумун, аскер-хауа эм башха бёлюмлени жибередиле.

Къабарты-Малкъар ючюн сермешле  жарым жыл тенгли баргъандыла: 1942 жылда август айдан 1943 жылда январьгъа дери. Бютюнда ала Заюков, Огъары Курп эллени, Нальчик шахарны тийрелеринде, тау ауушлада къызыу болгъандыла. 

1942 жылда 26-28 октябрьде уа Нальчик ючюн сермеш башланады. Немислилени 70 бомбардировщиклери  республиканы ара шахарына  топларын атхандыла, танкла, аскерле жибергендиле. Юч кюн баргъан къанлы урушдан сора Нальчикни душманнга къояргъа тюшгенди.

Фашистле   Шимал Кавказны халкъларына «эркинлик» келтиребиз, биз миллетлени «шуёхларыбыз» деген ётюрюк хапарланы жайгъан эдиле.  Алай,  кертиси бла уа, душманла Къабарты-Малкъарда болгъан тёрт айны ичинде кёп мамыр адамны ёлтюргендиле, юйюрлени саулай къыргъандыла.  Нальчикни бла Прохладныйни тийрелеринде душман танклагъа къажау   урула ёлюкледен толгъанлары да анга шагъатлыкъ этедиле.

 Гитлерчиле битеу совет органланы ишлерин тохтатхандыла, колхозланы, совхозланы чачхандыла. Ала республикадан Деникинни аскерлери бла къачып, ызы бла фашистле бла къайтханлагъа бютюнда ышаннгандыла, аланы арасындан бургомистрлени,   старосталаны  сайлагъандыла, полицай къауумла къуралгъандыла. 

Фашистле жер, республиканы битеу мюлкю да Германияны иелигине ётгенин тохташдырадыла, къыралны, адамланы ырысхысын тонайдыла.  Прималкинский комбинатда уа бир гектаргъа да жетмеген жерде адамсыз болумлада 10 минг совет аскерчини жесирде тутхандыла. Аладан къысха заманны ичинде эки мингнге жууугъу ёлтюрюлгенди. Битеу да бирге уа душманла республикада болгъан  кезиуде 4,2 мингден аслам адам жокъ этилгенди, ол санда 2188 мамыр инсан.

Болсада битеу къыйынлыкълагъа да къарамай, халкъ душманладан эркин болургъа, Хорламгъа итиннгенди. Ишчиле заводлада оборудованияны жараусуз этерге кюрешгендиле, элчиле немислиледен малланы, ётмекни букъдургъандыла, налогланы тёлемей тохтагъандыла.

Республиканы оноучулары, 37-чи совет аскерни командованиясы бла бирге Къабарты-Малкъарны гитлерчиледен азатланыу жумушланы толтургъандыла. Ол санда 11 партизан отряд къуралады, аланы келечилери уа душманнга къажау сермешлеге тири къатышхандыла.      Сёз ючюн, 21 сентябрьде партизанла 2-чи гвардиялы мараучу аскерчиле бла бирге Каменномост  элде гитлерчи аскерлеге чабып, алагъа уллу заран саладыла. «…совет партизанла 100 румынлы аскерчини бла офицерни ёлтюргендиле…»,-деп билдирген эди ол кюнледе Совинформбюро.

Ноябрьде уа Бахсан, Прохладна эм Нагорно-Зольск районланы партизан отрядлары бирикдирилип, алагъа башчылыкъны  Царяпин бла Кудаев  этгендиле. Отряд 1 ноябрьде Хабазны тийресинде душман аскерлеге чабыууллукъда юч сагъатны ичинде 80 аскерчини бла офицерни ёлтюргендиле, 3 пулемётну, миномётланы жокъ этгендиле. Немисли аскерлеге къажау урушда жигитликлери ючюн Къабарты-Малкъарны 53 партизаны орденле эм майдалла бла саугъаланнгандыла, 87 адамгъа уа «Ата журт урушну партизаны»  деген майдалны 1-чи эм 2-чи даражасы берилгендиле. 

1942 жылда 24 декабрьде   Закавказ фронтну аскерлери душманнга къажау уруш ачадыла. Гитлерчиле  аскерлерин, техниканларын  тас этип, артха къачадыла. Алай бла 1943 жылда 4 январьда Нальчик  душманладан ариуланады.  Шахар  танымазча эди: ариу мекямланы, заводланы душманла чачдырып кетгендиле.

5 январьда Прохладныйден, экинчи кюн а Бахсандан, ызы бла республиканы башха жерлеринден душманланы къыстайдыла. 11 январьда уа Къабарты-Малкъар толусунлай фашистледен эркин этиледи. Альпинистле Элбрусда гитлерчилени байракъларын кетерип, анда СССР-ни байрагъын орнатадыла.

Республиканы жамауаты бюгюн да 1942-1943 жыллада Къабарты-Малкъарны немислиледен къоруулагъан жигитлеге, мамырлыкъ  ючюн жанларын аямагъан аскерчилеге баш урады. Бу хорламны багъасы уа уллу эди: Нальчик ючюн сермешледе 9 минг аскерчи, офицер, тылда уруннган жоюлгъандыла. Фашистле билим бериу,  саулукъ сакълау,  культура учрежденияланы тонагъандыла, промышленный предприятияланы бузгъандыла.

Нальчикни эркин этиу сермешледе жигитликлери ючюн  145 партизан бла 37-чи армияны 265 аскерчиси бла бёлюмлерини командирлери бийик къырал саугъалагъа тийишли кёрюлгендиле.

1985 жылда уа Уллу Хорламны 40-жыллыгъы белгиленнгенде,СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы бла Нальчик Ата журт урушну орденини 1-чи даражасы бла саугъаланнган эди.

 2010 жылда 25 декабрьде уа РФ-ни Президентини Указы бла Нальчикге «Аскер махтаулукъну шахары» деген сыйлы ат берилгенди. Ол а  Уллу Ата журт урушну кезиуюнде душман аскерледен къорууланыу сермешледе  этилген жигитликни, батырлыкъны белгисиди.

Тикаланы Фатима хазырлагъанды.
Поделиться: